O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

2.2 Mijozning kreditga layoqatliligini baholash ko`rsatkichlari
Mijozning moliyaviy ahvoli baholashda aniq bir xulosoga kelish uchun kreditga layoqatlilikning asosiy ko`rsatkichlariga qo`shimcha sifatda kreditga layoqatlilikning qo`shimcha ko`rsatkichlari tahlil qilinadi. Korxonaning kreditga layoqatliliginig qo`shimcha ko`rsatkichlari asosan mijozning aylanma aktivlari holotini yanada chuqurroq tahlil qilishni ko`zda tutadi. Ma`lumkiqisqa muddatli kreditlar xo`jalik sub`ektlarining aylanma aktivlarga beriladi. Shuning uchun mijozning kreditni o`z vaqtida bankka qaytara olishqobilyati ham uning aylanma aktivlaridan foydalanishdagi samaradorlik darajasiga qarab belgilanadi. Xo`jalik sub`yektorlari aylanma aktivlardan qanchalik yuqori bo`lsa, kreditdan foydolanish samarisi va uni o`z vaqtida bankka to`lash imkoniyoti shunchalik yuqori bo`lishi mumkin. Aylanma mablag`larning. Samaradorlik ko`rsatkichlaridan biri bu aylanma aktivlarning aylanish koeffisiyenti hisoblanadi.
Aylanma mablag`larning aylanish koeffisiyenti (KI) joriy aktivlarning aylanish tezligi va aktivlarga qo`yilgan mablag`larning pul mablag`lariga aylanish mablag`lari necha marta aylanganligini ifodolaydi.
Realizasiya qilingan mahsulot hajmi
Kob=
Aylanma mablaglarning o`rtacha xonologik qoldigi
Kob.ni hisoblash aylanishini prognozlash va kreditlash muddatini aniqlashga imkon yaratadi. Aylanma aktivlarning aylanish koeffisienti aylanma aktivlarning harakati tezligini ifodolaydi va tahlil qilayotgan davrda mahsulotni sotishdan tushumlarning cheklanishi hamda aylanma aktivlarning o`rtacha qiymatini hisoblab borishga imkon yaratadi.
Shunindek , aylanma aktivlarning kunlarda aylanishini aylanishini ham hisoblash mumkin. Bu ko`rsatkich korxona aylanma mablaglarining bir marta aylanishini (P-T-I/ch-T-P) uchun necha kun ketishini ko`rsatadi.
(o kunlarda Aylanma mablaglarning o`rtacha qoldigi x 360 kun aylanishi)
Ak=
Realizasiya hajmi
Aylanma aktivlar aylanishiga qancha kam kun ketsa, korxonaning foyda olishi, binobarin kreditini bankka to`lashi shuncha tez amalga oshiriladi.
Bu erda aylanma aktivlarning o`rtacha qoldigi, o`rtacha xronologik usulda aniqlanadi. Mijozning moliyaviy ahvolini xarakterlovchi yana bir muhim ko`rsatkich – bu ularning o`z mablaglarning haqiqiy mavjudligini tasdiqlovchi ko`rsatkich hisoblanadi.
O`z aylanma mablag`larning mavjudligini tasdiqlovchi ko`rsatkichi (O` AyMM) quydogicha aniqlanadi.
O` Ay M M =O`z mablaglarni manbalari – Uzoq muddatli aktivlar
(110 -330 balans qatorlari) qoplanmagan zararlar.
Agar korxonaning asosiy aktivlar o`z mablag`lari manbalaridan yuqori bo`lsa, u holda korxona balansi nolikvid ekanligini ko`rsatadi Nolikvid balansga ega bo`lgan korxonalar bank kreditlaridan foydalanish huquqidan mahrumdirlar.
Mijozning moliyaviy holatini yanada chuqurroq tahlil qilish uchun quydgi ko`rsatkichlardan ham foydalanish mumkin.
Mijozning qarz mablag`lari salmogi.
Qarz mablag`lari
koeffisiyenti qarz mablag`lari

Barcha mablag`lar
Mijozning o`zmablaglari
qarz mablaglari salmogi =
Barcha mablaglar
O`z mablag`larning aylanuvchanlik koeffisienti.
O`zlik mablag`lar

Realizasiyadan tushum aulanuvchanlik koeffisienti=
qarz mablag`lar
Fizmaning o`z qarzdarlari (debitor) hisob raqamlari hisobdan qanchalik tez to`lovlarini amalga oshirishni ko`rsatuvchi koeffisient.

Debitorlik qarzlari. Realizasiya tushum aylanuvchanlik koeffisienti =
Debitorlik qarzlari
Fizmaning qancholik kreditorlar oldida o`z majburiyatlarni qoplay olishi ko`rsatuvchi ko`rsatkichi.

Kreditorlik qarzlari Realizasiyadan tushum aylanuvchanlik koeffisienti =
Kreditorlik qarzlari
Asosiy vositalar aylanishini ifodolovchi ko`rsatkich.
Asosiy aktivlar

Realizasiuadan tushum aylanuvchanlik koeffisienti =
Asosiy aktivlar
O`zlik mablag`lar
Foyda

rentabelligining koeffisienti =
O`zlik mablag`lar
Bankdan qarz oluvchining kreditga layoqatligini baholash muamosi holito`liq ishlab chiqarilgan emas. Avvalo kreditga layoqatlilik termining o`zini anqlab olish kerak. Amalda keng tarqalgan tariflardan biri xususiy sharsning o`z to`lov majburiyatlarini toliq va o`z muddatida qaytara olishlik qobilyatiga kreditga layoqatlilik deyiladi.
Kreditga layoqatlilik masalasi yetarli darajada dolzarb bo`lib, inqilobdan oldingi adabiyotlardayoq keng yotirilgan edi va keyinchalik 20 yillardagi iqtisodchilarning ilmiy ham o`rganilgan. Ular kreditga layoqatlilik deb quydagilarni tushungalanri.
Qarz oluvchining nuqtai nazariga – kredit ahdnomasi tuzish, olingan qarzni (ssudani) o`z vaqtida qaytara oluvchanlikdir deb tushuniladi.
Bankka tulgan o`rniga ko`ra – kredit miqdorining mijozga qanchagacha berish maqsadga muvofiqligini to`g`ri aniqlash tushuniladi.
Kredit oluvchining kreditga layoqatliligini aniqlovchi omilar:
Qarz oluvchining es-hushi joyida bo`lishi va kredit ahdnomasini tuza olishi huquqiga egaligi;
Uning xulq atvori va obro`si;
Olayotgan ssudani qoplay oluvchi mulkka egaligi;
Qarz oluvchining Shu mablag`ni ishlatib daromad qila olishi;
Mijozning xulq atvoriga bag`ishlangan adabiyotlar inqilobgacha bo`lgan yillarda katta etibor bilan yoritilgan. Bunda kredit ahdnomasining axloqiy sifatlarini (rostgo`ylik va haqqoniylik) uning natijasi deb hisoblaganlar, shu bilan birga bu omil ish boshqarishga, o`z ishiga ustaligi, xo`jalik rahbarining iqtisodiy o`zgarishi oldingan ko`ra-olish qobilyati bilan hamda ishlab chiqarishni o`z vaqtida yo`lga qo`ya olishlik qobilyatiga belginlangan.
Tabiyki kreditga layoqatlilikning eng kerakli tamoillaridan birisifatidan oliyanotgan qarz (ssuda) notarial jihatdan kafolatlangan bo`lishi kerak. Ya`ni oily darajadagi kreditga layoqatlilik notarial jihatdan qo`zgalmas mulk kanitaliga asoslangan kredit eng ishonchli kafolat degan edi.
Shunga qaramasdan o`sha davrdagi ko`pchilik iqtisodchilar kredit berish masalasida hal qiluvchi omil sifatida qarz oluvchining shu mablag`ni ishlatib undan daromad olishlik xususiyatini ko`rganlar.
Bizni qiziztirayotgan gap asosiy tushunchaga qaytadigan bo`lsak-«to`lay olishlik» va «Kreditga layoqatlilik» ta`rif berishda anchogina farq bor.
Korxonaning «To`lay olishlik» qobilyati uning o`z vaqtida barcha majburyatlarini va qarzlarni to`lashi tushuniladi. Shu bilan birga kreditga layoqatlilik tushunchasi tolay olishlik tushunchasi bilan yana boshqa omillarbilan ham farqlanadi, qaysikim olingan ssudani, mol-mulkni sotishdan tushgan tusumlar evaziga qoplash mumkin yoki kafolatlangan holda mablag`larni o`z vaqtida qaytish hisobiga ham qoplash mumkin, shuningdek qarz miqdorini sug`urtalash yo`li bilan ham tolash mumkin.
Hozirgi paytda qo`llanilayotgan kreditga layoqatlilikni baholash usullari asosan qarz oluvchi ish faoliyatining o`tgan davrdagi tarixini va uning iqtisodiy ko`rsatkichlarini ma`lum davrda qanday bo`lganligini tahlil qilishga tayanadi. Undan tashqari korxona faoliyati davrida o`z majburiyatlarini qay darajada bajarilganligi solishtirib ko`riladi va hisobtlardagi baholashning turli ussularida ma`lumotlar, daromadlar manbai, xarajatlarning o`zgarishi o`rganiladi kreditga layoqatlilikni baholashning turli usullarda, xarajatlarning umumlashtiruvchi yagona ma`lumot bu o`tgan tadbirkorlik faolyati davomidakorxona ishidagi hisobotlardan kelib chiqqan. Bu ma`lumotlar qanchalik asosli bo`lsin ular qarz oluvchining kreditga layoqatliligini aniqlovchi asosiy omil bo`lishiuchun etarli emas.
Ma`lum davr mobaynidagi hisobotlarda ma`lumotlar ya`ni qarz oluvchining to`lovchanlik va moliyaviy barqarorlik xususiyatlari dastlabki ko`rsarkich sifatida qabul qilinadi.
Auditorlik tashkilotlari tomonidan o`tkazilgan tekshiruvlar qarz oluvchining kreditga layoqatliligni baholash uchun asos bo`ladi. Bu tekskiruvlarning samaradorligi ularda qo`llanilgan hisobtlarga asoslanadi.
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini asosiy kamchiligi shundaki u qarz oluvchining ma`lum davrdagi ish faolyati natijasiga asoslanganligidir.
Qarz oluvchining moliyaviy ahvolini aniqlashda ajnabiylar malakasidan foydalanish maqsadga muofiq bo`lib, ssuda berishdan oldin asoslangan qaror qabul qilishga yordam beradi.
Kreditga layoqatlilik kredit hisobiga yo`lga qo`yilgan ish faolyati mahsulotni realizatsiya qilishdan keladigandaromad miqdori kelajakda qandoy bo`lishligi, u qanday bahoda sotilishi va qanday realizatsiya qilish masalalari hisobga olishi kerak.
Berilgan kreditning foiz stavkasi ham qarz oluvchining xarajatlari miqdorining oshishiga va shu jumladan uning kreditga layoqatliliga ham ta`sir qiladi.Qarz oluvchining to`lovchanlik huquqi ham kreditga layoqatlilikni baholashda kam bo`lmagan ahamiyatga ega.
Tabiyki, kreditga layoqatlilikni baholashda bu omil hisobga olinishi lozim. Mijozning to`lovchanlik axloqi uning kreditga layoqatlilikni baholashda uning banklar, ta`minatchilar kam bo`lmagan ahamiyatga ega.
Tashkilotning kreditga layoqatliligni baholashda uning banklar ta`minatchilar mijozlar va moliyaviy muassosalarga tolay olmagan va muddatini kechiktirib tolagan hisoblari ham qaralishi kerak. Ular guruhlarga birlashtirib qaraladi va turli kreditorlik qarzlari deb qaralmaydi.
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligi uning qarzning o`z vaqtida qaytarilishga bo`lgan javobgarliligining oshishi bilan hamda qarz berishda banklarning talabchanligi bo`lib qoladi. Bu o`rinda kredit berish prinsiplari qadanba-qadam rioya qilishi kerak.
Kreditga layoqatlilik – to`lov bardoshlilikka qaraganga anchogina tor ma`noga ega bo`lgan tushunchodir. Demak bank qarz oluvchiga kredit berish uning kreditga layoqatliligi aniqlansa kifoya, uning boshqa ish faoliyatlarining keng ma`noda tekshirib o`tizmasa ham bo`ladi (baholanki mijoz to`lov bardosh bo`lsa, u kreditga layoqatlidegan xulosa ham kelib chiqqan.
Kreditga layoqatlilik va to`lovbardashlilik o`rtasida yana bir farq bor. Tashki lot o`z qarzlarini (ssudadan tashqari) odatda o`z ma`lumoti (ish yoki xizmati)ni sotish hisobidan telayotgan tushumlar to`lab bo`radi. Ssuda qarzlarni esa yuqorida ko`rsatilgan tushumlardan tashqari yana uch manba hisobiga qaytarish mumkin (lekin bular hamma vaqt ham hafolatlanmagan).
Bank tomonidan qarz berishdan oldin garovga olingan mulkni sotishdan tushadigan tushumlar bo`ladi;
Boshqa tashkilot yaki bankning kafoloti hisobiga;
Sug`urta to`lovlari hisobiga;
Demak o`z ishini bilib amalga oshirish, bank, mijoz tolovbardosh bo`lmay qolgan taqdirda ham o`z qarzlarini ma`lum miqdorini yoki to`liq qaytarib olishga harakat qilsa bo`ladi.
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini baholashning tashkiliy-iqtisodiy muamolari.
Mijozning kreditga layoqatliligini baholash ko`pgina omillarga bo`g`liq bo`ladi. Shuning o`zi ko`pgina muamolarni keltirib chiqaradi, qaysikim har biro mil (bank uchun har biro mil-gaytislik omilidir) o`rganilishi va baholanishi tolab etiladi. Shu bilan birga har bir omilning mijozning kreditga layoqatliligini baholashdagi kamayish vazminini belgilash talab qiladi, bu ham uncholik oson ish emas.
Mijozning olgan qarzini qoplash, qobilyotli kredit uchun kelgusi davr uchun qiziqarli bo`ladi ( bu qobilyat kradigan layoqatliligini bashorat yoki asosiy, haqiqatga yaqin bashorat bo`ladi). Shunga qaramay kreditga layoqatlilikning amaldagi barcha ko`rsatkichlar, qoldiqlar, (zahiralar) hisobot sanalari unchalik aniq bo`lmagan ma`lumotlarga asoslanadi. Bu erda ush bu omillar ham yo`naltirilgan maqsad shuki mijozning kreditga layoqatliligi degan tushuncha ayrim hollarda chegaralangan qiymatga ega.
Shunday qilib mijozning aniq raqamlarda belgilangan yoki raqamsiz ko`rsatkichlarini umumlashtiruvchi yogona ko`rsatkichki, kreditga layoqatlilikni sun`iy ravishda baholash mumkin emas. Asoslangan ravishda raqamlarda ko`rsatilgan kreditga layoqatlilikni baholash uchun xulosalariga ham tayanish talab etiladi.
Bir vaqtning o`zida kreditga layoqatlilikni baholash masalosi qarz oluvchi va qarz beruvchi keditorlarning maqsadlariga tayangan holda turli yo`halishdagi qo`llanish talab etiladi. Bundan shuni takidlash lozimki, turli yo`halishlarga tayangan holda kreditga layoqatlilikni baholash bu masalani chuqurlashtirmasdan uni yanada oydinlashtiradi. Demak, buy o`nalishlarni va baholash usullarini komplekis ravishda qo`lash kerak.
Kredit berish jarayoni – turli-tuman omillar ta`siriga uchrovchi qaltis jarayon bo`lib, pirovardida berilgan oyda o`z vaqtida qaytarilmay qolishlik xafi bo`ladi. Shuning uchun bankka ssudan berishdan oldin mijozni har tamonlama, o`lganib turli tuman omillar ta`sirida qarzni qaytarish masalasiga aniq ishonch hosil qilish kerak. Kreditga layoqatlilikni qniqlashning asosiy maqsadi va vazifasi bu mijozning olgan qarzni o`z vaqtida qaytara olishini aniqlash va kredit miqdorini belgilash, bu miqdordagi kredit qarz qaysi shartlar asosida ushbu sharoitga berilishini baholashdan iborat.
Bularning barchasi bank tomonidan mijozning ma`lum davrgacha qarzni oluv chanligini, balki kelajakdogi moliyaviy ustovorligini oldindan baholab bashorat qilishni talab qiladi. Mijozning moliyaviy ustuvorligini xolisona baholash, yo`l qo`yishi mumkin bo`lgan qaltisliklarni oldindan bilish, kredit mablaglardan samaroli foydalanish bank ishida daromad keltirishi mumkin.
Amerikalik tadqiqodchilarning firkicha 35-40% muddati uzay tirilgan (o`z vaqtida to`lanmagan) ssudalar, mijozning moliyaviy ustuvorligini o`z vaqtida kredit berishdan oldin olib borilayotgan muzokoralar davrida aniqlanmagandan kelib chiqqan.
Bankdan kredit olishni maqsod qilgan mijoz bankka ariza bilan murojat qilishi va bu ariza quydagibar ma`lum qilinishi kerak:

• 
  qarz olishdan maqsad;
  

(qarzning) kreditning miqdori;

• 
  qancha muddatga olmoqchiligi taxminiy ravishda ko`zda tatilayotgan
  
• 
  qissadan –hissa
  

Shuningdek, ariza bilan birga mijoz qarz –ssuda olishdan ko`zlangan maqsodini baholovchi hujjatlar va moliyaviy hisobotlarni taqdim etish kerak. Bu hujjotlarni Sinchiklab tahlil qilish, keyinzoq yangi suhbat o`tkazib, haqiqatdan ham shu mijoz bilan dastlabki suhbat o`tkazib, bo`lisi mumkin degan xulosoga kelgandan kegin aniqlashtiriladi.
Dunyoning ko`pgina obro`li banklarida ariza bilan birgamijozga quydagi hujatlarni ham taqdi etadi;

• 
  qarz oluvchi kompaniyani tashkil qilganhisodorlarni tasdiqlangan dalolatnomalari nusxasi; oxirgi uch yil ichidagi moliyaviy hisobot, ya`nib u hisobotda korxona bollasi daromadlar va buromodlar (zararlar) schoyoti aks etirilishi kerak. Korxona balansi ( yil oxiri) mudatiga tuziladi va undagi aktiv sarmoyalar, kompaniya kapitali va kompaniya majburiyatlari ko`rsatiladi. Daromadlar va xarajotlar haqidagi yil davomida tuzilgan bo`lib kompaniyaning yillik daromadi tuzilgan bo`lib xarajatlar batafsil ko`rsatilgan bo`lishi, shumingdek to`liq daromad va uning qanday taqsimlanganligi ko`rsatiladi (favqulotdagi jamg`armalarga saqlash va devidentlar to`lavi).
  
• 
  Xazinadagi tushumlar holatidagi hisobat. U kompaniyaning ichki hisobat davrida balanslarini taqqoslash asosida tuzilishi va turli statiya va fondler harakati o`zgarishi ko`rsatilagi. Bu hisobat moliyoviy mablag`lardan foydalanishning to`liq surati, ma`lum miqdordagi mablaglarning bo`shash vaqti va xazina tushumlarida ro`y birishi mumkin bo`lgan tanqislik (defisitit) ni ko`rsatadi.
  
• 
  Ichki moliyaviy hisobotlar qarz oluvchining yil davomidagi mablaglariga bo`lgan talab va yana ehtiyojini mukammalroq organish imkonini beradi.
  

Shunindek uning kvartal va oyli xarajatlarni ko`rsatish mumkin.
Ichki teskor hisobot haqida ma`lumot Balans tuzish ancha ko`p vaqt talab etuvchi masala. Biroq, kreditor bank uchun mijozning teskor hisoblar ma`lumoti kerak bo`lishi mumkin, bu ma`lumotlar odatda kompaniya rahbarlariga biriladigan ko`rsatkichlardir aks etirilgan bo`ladi. Bu hujjatlar kundalik operasiyalar, savdo va zahiradagi molar miqdoriga taluqli bo`ladi.

• 
  Moliyaviy ahuvolini (bahorotnomasi ( prognozi), bu kelajakda amalga oshirilishi kerak bo`lgan savdo miqdori xarajotlar, mahsulot ishlab chiqarishdagi to`siqlar, deptorlik qarzlari zahiralarining aylanma harakati, naqd pulga bo`lgan talabka capital qo`yilma va h. k. Gap baholovchi balans ustida borayotib, bu balans schoytlar, daromadlar schyoti, kelajakda kutilayotgan zararlar schyoti (kassa) xazina buyijetini anglaydi. Bu naqd pul mablag`larining ( ahftama – hafta, oymaoy va kvartallararo) kirim – chiqimni bashorat (prognoz) qilish imkonini beradi.
  
• 
  Soliq deklarasiyasi. Bu ham eng muhim qo`shimcha ma`lumot manbaidir. Undan bashqa hujjatlada qayd etilmagan ma`lumotlar uchraydi. Undan tashqari bu hujjat qarz oluvchini baholash imkiniyatini – soliqlarni qanday to`lab borayotganilgiga garab bilib olish imkoniyatini beradi
  
• 
  Biznes reja (tadbirkorlik – rejasi). Ko`pgina kredit olish masolasida berilgan arizalar, ishni noldan boshlayotgan tashkilot va tadbirkorlar tomonidan berilgan bo`lib, ularda yangi moliyaviy hisobotlar va boshga holatlarda ko`rsatlgan hujjatlar bo`lmaydi. Bu holda mijoz bank kreditori o`zining biznes rejasini taqdim otadi va bu hujjat tabir qilingan loyihaning matni, amalga oshirish yo`lari va iqtisodiy samadorligi bo`lgan talablardir.
  

Xususan bu hujjatda quydagilar aks etgan bo`lishi lozim:
Bozorga chiqarib sotilishi mumkin bo`lgan molar yoki xizmatlar turlari ularning yozma bayoni shuningek, ilmiy izlanishlar, proten yoki litsenziyalar.

• 
  Tarmoq va bozor bashorati ( bazorning yozma bayoni, boshqa kompaniyalar, ularning xuddi shu turdagi mahsulotga xizmat turini, qaysi regiondan kelayotganligi, raqobatchilarning ustunligi va ularning kamchiligi.
  
• 
  Marketing rejasi ( maqsodlar, reklamamak sulotni bozorga taqdim qiluvchi kompaniyaning qiymati).
  
• 
  Ishlab chiqarish rejasi ( ishlob chiqarish quvvatiga bo`lgan tolab, ish kuchi va ushkuna dastgohlorga bo`lgan talablar).
  
• 
  Menejment rejasi (kompaniyaning tuzilishi, strukturasi, boshqaruv organlari).
  
• 
  Moliyaviy rejalar (naqd pul harakati bashorat rejasi, yaqin besh yillik taraqqiyot rejasi).
  

Tayorlangan rejalar asosida talabnoma tayyorlanadi va bankning maxsus kredit ishlari bo`limlariga shugullanuvchi ma`sul xodimga topshiriladi, bu xodim taqdim otilgan hujjatlar bilan nanishib chiqqan, qarz oluvchi bilan dastlabki tanishuv suhbatini o`tkazadi. Shu kabi uchrashuv va suhbatlar kedit masalalari bo`lmiga xodimda qarz oluvchi mijoz haqidagi eng muhim masalalarni yanada aniqroq hal qilish imkoniyoti bo`lib, shu bilan birga mijoz haqidagi pisihologik shartlarni tuzish va bo`lajak mijoz kredit olishga qay darajada tayorlanganligi haqida real xatni baholash imkoniyati bo`ladi. Suhbat dovomida bankning masul xodimi bacha ikir-chikerlarga etibor qilib o`tirmasdan, bor diqqat etiborini dolzarb masalalarga qaratmogi ya`ni bank kreditorini qiziqtirayotgan masalalarga qaratishi kerak.
Ilg`or banklar amaliyotiga tayanadigan bo`lsak, buqarrar bo`lajak mijoz bilan tanishuv suhbatini quydagi tartibda berish tafsiya etiladi. Bank kredit bo`limi masul xodimning mijozning beradigan savollar matni.

1. Mijoz va uning kampaniyasi haqida ma`lumotlar.

• 
  Kompaniyaning huquqiy asoslanishi qanaga?
  
• 
  Qachon bu kompaniya tashkil etilgan?
  
• 
  Kampaniyaning mol-mulki qanday baholongan va qay darajada o`z – o`zini qo`llay oladi?
  
• 
  Bu mol – mulkka bir xl shikast yetganmi?
  
• 
  Bu mol – mulk qanday ahvolga saqlanmoqda?
  
• 
  Kompaniyaning asosiy sohibi ( asosiy aksiyoner yoki paychi sheriklari) u qancha aksiya yoki (payga) ega&
  
• 
  Kompaniyaning asosiy ishlab chiqaridigan mahsulot (yki xizmat turlari(;
  
• 
  Kompaniya boshqaruvchilarining malakasi – amalyati;
  
• 
  Kompaniya faoliyatida daromad miqdori;
  
• 
  Kopmpaniyaning asosiy mijozlari – xaridorlari, unga mahsulot va xizmat ko`rsatuvchi hamkor kompaniyalar;
  
• 
  Kompaniya ishlab chiqaradigan mahsulot qanday shartlar asosida sotuvgachiqariladi?
  

2. Talab qilayotgan kredit haqida savollar.

• 
  Mijoz qancha miqdorda kredit olmoqchi&
  
• 
  Bu miqdor hajmini mijoz qanday aniqladi?
  
• 
  Moliyaviy zarurat yetarli darajada asoslanganmi?
  
• 
  Kredit hisobiga harakatga keltirilishi rejalashtirilayotgan moliyaviy aktivlar o`z xizmat davrida to`g`ri shar-sharoit, qilmish – qidirmish tasiriga bardosh beradi
  
• 
  Mijoz kreditni harakatba keltirib, kredit miqdorini o`z vaqtida qaytarish shart sharoitini ham hisob – kitob qilganmi?
  

3. Kredit miqdorini qaytarishga oid savollar?

• 
  mijoz kredit miqdorini qanday qilib qaydarishini xayol qilyapti
  
• 
  Bir aylanma jarayonda mijoz qancha miqdorda naqd pul miqdorini olishini mo`ljalliyapti;
  
• 
  Bir aylanma jarayanda mijoz qancha miqdorda naqd pul miqdorini olishi mumkin.
  
• 
  Mijozga kafolat beruvchi va uning o`rniga tavon to`lay oladigan yuridik shaxs sifatidagi ishongan odami bormi?
  
• 
  Shu ishongan odamining yoridik shaxs sifatidagi kafolati tashkilot yoki shaxsning moliyaviy ahvoli qanday?
  
• 
  Kredit miqdoriga tavon haqqi.
  
• 
  Tavon pulning turi?
  
• 
  Tavon pulning boshligi kim?
  
• 
  Tavon puli qayerda va kim tomonidan saqlanadi?
  
• 
  bu mol – mulk kim tomonidan qanday baholangan?
  

5. Mijozning boshqa banklar bilan munosabatlari

• 
  Ushbu kungacha mijoz qaysi banklar hisobiga foydalanib kelmaqda edi?
  
• 
  Shu miqdordagi kredit olish uchun u bankka murojat qilib holdi?
  
• 
  Mijoz nima uchun kredit olish uchun u bankka murojat qilib keldi?Bundan oldin ham mijoz kredit olganmi, bu kreditning miqdori va kreditni qaytarganlik muddati?
  
• 
  Dastlabki davrda bank tomonidan aniqlanishi lozim bo`lgan javoblar?
  

1. 
   Qarz oluvchi bo`lajak biznes hamkorning obro` - etibori, uning ishonchli, sofdil va sadoqatli ekanligini aniqlash. Ayniqsa yangi mijozlarni qabul qilganda bu hujjatlarga ya`nada e`tabor bering.
   
2. 
   Kredit arizasining asoslanganligi, kredit miqdorini qaytarilishi kafoloti. Bank kerak bo`lsa yangi mijoz bilan ta`nishish uchun yana boshqa o`z talablarini qo`yishlari mumkin.
   
3. 
   Talab qilinayotgan kredit talabnomasining bankning kreditlar siyosatiga mos kelishi va ssuda berilgan porfelni strukturasi kerak.
   

Bank agap o`z xodimlarning malakasi kredit berilishi so`ralayotgan soha bo`yicha yetarli bo`lmasa shu soha kredit berish tadbiri bilan shug`ullan magani maqul. Lekin Shunindek, bank bu boroda shu soha bo`yicha etukmutaxasiski, bu borada konsultatsiya berishga taklif qilish mumkin. Shu bilan birga bu bank xarajatlarini yanada ashiradi va kredit berish borasidagi qaltislik kafolatini ohiradi.
Berilgan talabnomani tahlil qilish borasidagi hal qiluvchi masala mijozning xarakteri uning kreditga layiqatliligi aniqlanadi.
Kredit inseptori qarz oluvchining kredit talabnomasini tayorlashga ariza beradi… daromad va harajatlar miqdorini aniqlaydi, qimmatli qog`ozlar miqdori ( qimmatli qog`ozlar yoki jamg`arma depozitlar) ni belgilaydi. va bu mablag`lar bilan qarz oluvchi o`z kredit qarzini vaqtida qaytarishi mumkindir
Shuning uchun suhbat vaqtida mijozning og`zaki javoblarini uning o`zidan eshitish har qanday qog`ozlada bayon qilgan ma`lumotlardan ancha ustun bo`ladi.
Kredit insepektori mijoz daromadining ustuvor va doimiyligi qiziqtiradi. Ular mijozning barcha to`lov va soliqlar to`lab bo`lgandan keying daromadlaridan ajralib qolgan.