O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Kam = RS/Kam:
Bu erda, kam – aylanma mablag`larningaylanluvchanlik koefisienti, aylanmalar.
RS – sotilgan mahsulot hajmi, so`m.
Kam – aylanma mablag`larning o`rtachaqoldig`I, so`m
Aylanluvchanlik koeffisienti ma`lum o`zida dairaviy aytanishning uchala basqichida mavjud bo`ladi va pul mablag`lari, materiallar, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar ko`rinishida bo`ladi.
Korxonalar o`z – o`zini moliyalastiradiganhozigi sharoitda aylanma mablag`lar bo`lgan ehtiyojini to`g`ri aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Korxonaning normal faoliyatini tashkil etish uchun zarur bo`lgan aylanma mablag`larning iqtisodiy asoslangan miqdorini ishlab chiqarish jarayoni aylanma mablag`larni normalashtirish deyiladi. Shunday qilib aylanma mablag`larni normanlashtirish doimiy minimal shu bilan birgalikda yetarli bo1lgan moddiy boyliklar zahiralarini kamaymaydigan bullanmogan ishlab chiqarish tayyor mahsulotning tezroq sotilishi imkonini baradi.
Ishlab chiqarish zahiralaridagi, tugallanmagan ishlabchiqarishdagi, korxona omborlardagi tayor mahsulot qoldiqlardagi aylanma mablag`larni normallashtiradi. Bu normallashtiradigan aylanma mablag`lardir. Aylanma mablag`larning qolgan elementlari normalashtirilmaydigan deb ataladi. Aylanma mablag`larni normallash jarayonida aylanma mablag`lar normasi va normative aniqlanadi. Aylanma mablag`lar normasi korxonada davr (yil chorak) mobaynida korxona aylanma mablag‟larining doiraviy aylanma mablag‟lar hisobiga to‟g‟ri keladigan maksulot hajmini ko‟rsatadi. Formuladan ko‟rinib turibdiki, aylanma mablag‟lar miqdorining ko‟payishi 1 so‟m aylanma mablag‟lar hisobida mahsulot ishlab chiqarishning o‟sishiga olib keldi.
Aylanma mablag‟lar bandligi koeffisiyentining kattaligi aylanuvchanlik koeffisiyentiga teskari miqdordir. U so‟m sobilgan aylana mablag‟lar muqdorini tafsiyalaydi .
Кb = Каm : RS
Bu yerda, Kb – aylanma mablag‟ning bandligi koeffisiyenti;
Bir aylanish davomiyligi kun hisobidadavdagi kunla sonini aylanuvchanlik koeffisiyentiga bo‟lish bilan topuladi. Ad = Dk : Kam
Bu yerda: Dk – davrdagi kunlar soni (360.90)
Aylanma mablag‟larning aylanish muddati qancha kam yoki sotilgan mahsulotning o‟sha hajmda aylanishlar soni qancha ko‟p bo‟lsa, aylanma mablag‟lar shuncha kam talab qilinadi. Va aksincha aylanma mablag‟lar qancha tez aylansa, ular shuncha samarali foydalaniladi.
Aylanma mablag‟lar tarkibi va sutrukturasini bir – biridan farqlamoq kerak.
Aylanma mablag‟lar tarkibi deyilganda aylanma mablag‟lani tashkil etadigan elementlar yigindisi tushiniladi. Aylanma mablag‟larning aylanma ishlab chiqarish fodlari va muamala fondiga bo‟linishi mahsulotni ishlab chiqarish va sotish sohalarida ulardan foydalanish va taqsimlash xususiyatlari bilan belgilanadi ishlab chiqarishda band bo‟lgan aylanma mablag‟lar miqdori, asosan mahsulot ishlab chiqarish shakillarining davomiyligi, texnik rivojlanish darajasi, texnologiya mukammalligi va mehnatning tashkil etilganligi bilan aniqlanadi. Muomala mablag‟lari summasi, asosan mahsulotni sotish shart – sharoitlari va mahsulotning ta„minot va sotish tizimini tashkil etish darajasiga bog‟liq.
Mahsulot muomalasi jarayoniga xizmat ko‟rlatadigan aylanma mablag‟lar muomala fondlarini ifodalaydi. Ularda korxona omborlaridagi sotishga tayyor mahsulot, jo‟natilgan, lekun istimolchilar tomonidan to‟lanmagan mahsulot, korxona pul mablag‟lari, hisob – kitobdagi mablag‟lar kiradi.
Aylanma mablag‟larningalokida elementlari o‟rtasidagi nisbat aylanma mablaglar strukturasi deyiladi.
Sanoat tarmoqlari aylanma mablag‟lari strukturasidagi farq ko‟pgina omillar bilan asoslanadi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish xususiyatlari, ta‟minot va sotish sharoitlari, ta‟minotchi va istemolchlar joylashishi, ishlab chiqarish xarajatlari strukturasi.
Sanoat korxonalari aylanma mablag‟lari ko‟p qismini Tovar moddiy boyliklar tashkil etadi. Ularning ulushi 75 – 87%.Turli tarmoqlar bo‟yicha Tovar moddiy boyliklar ko‟rinishidagi aylanma mablag‟lar strukturasi ham turlichodir. Ishlab chikarish zahirolarining eng salmoqli ulushi yengil sanoat korxonalarida (xom ashyo va yarim tayyor mahsulotlar usyunlik qiladi – 70%). Kimyo sanoatida kelgusi davr xarajatlari ulushi yoqori – 9%. Mashnasozlik sanoatiga nisbatdan ishlab chiqarish zahiralari ulushi kam, o‟zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulot va tugallanmagan ishlab chiqarish ulushi esa yoqori. Bunga sabab, og‟ir energetika va transport mashinasozligida avtomobil va traktor sanoatidagi nisbatdan tugallanmagan ishlab chiqarish ulushi yoqori.
Turli tarmoqlarda xom ashyo va materialishlab chiqarish zahiralaridagi aylanma mablag‟lar summasi ham farqlanadi. Bunda ishlab chiqarilodigan mahsulatlorning texnik iqtisodiy xususiyatlari sabab bo‟ldi.
Turli sanoat tarmoqlari aylanma mablag‟lari strukturasida ishlab chiqarish sohosiga joy lashtirilgan mablag‟lar sumasi ham farqlanadi. Bunda ishlab chqariladigan mahsulotning texnik – iqtisodiy xususiyatlari sabab bo‟ldi.
Turli sanoat tarmoqlari aylanma mablag‟lari strukturasida ishlab chiqarish sohasiga joylashtirilgan mablag‟lar umumiy ustunlik qiladi. Ular hisobiga aylanma mablag‟larning 70% foizi to‟g‟ri keladi.
Shakillanish manbalari bo‟yicha aylanma mablag‟lar korxona o‟z mablag‟lari va qarzga olingan mablag‟lariga bo‟linadi.
Qarzga olingan mablag‟lari – bu bank kreditlarlik qarz (tijorat keriditi) va bashqa passivlardir.
Korxonaning samarali ishi – bu minimal xarajotlar qilib maksimal natijalarga erishishdir. Xarajotlarni kamaytirish – bu avvalanbar, korxona aylanma mablag‟larni shakillantirish manbalari strukturasini optimallashtirish, yani o‟z keredit resurslarini oqilona uyg‟unlashtirish.
Korxona aylanma mablag‟lari doimo harakatda bo‟ladi . Muomala sohasida ular ishlab chiqarish sohasiga o‟tadi va hokazo. Aylanma mablag`lar aylanishi korxona tomonidan moddiy resurslar va ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan bashqa elementlar to`plangan vaqtdan bashlanadi va bu mahsulotni sotishdan olingan tushum ko`rinishida xarajatlar qoplanishi bilan tugaydi.
Keyinchalik pul magbalari yana korxona tomonidan moddiy resurslar olish va ularni ishlar chiqarishga kiritish uchun ishlatiladi.
Aylanma mablag`lar tarkibiy qism va strukturaga bo`linadi. Aylanma mablag`larning tarkibiy qismi uni tashkil qiluvchi elementlardan iborat. Aylanma mablag`larni tashkiliy qismlarga ajratish, ularni sarflashning xususiyatlariga va ishlab chiqarish sohasida mahsulot ishlab chiqarish va realizasiya qilishga bog`liq bo`lib, ishlab chiqarish aylanma fondi va muomala fondiga bo`linadi. Ishlab chiqarishning aylanma fondlari guydagilardan tashkil topadi:
Mehnat vositalari (xom ashyo, asosiy materiallar, sotib olingan yarimfabrikatlar qo`shimcha materiallar, yoqligi tara va butlavchi qismlar) Ishlash muddati bir yildan yoqari bo`lmagan qiymati eng ka mish faqining 100 buravariga teng bo`lgan (buydjet tashkilotlari uchun 50 baravariga teng bo`lgan) mehnat vositalari (arzon tez eskaradigan vasitalar va asbob – uskunalar).
Ishlab chiqarilishi tugotilmagan shu korxonaning o`zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulotlar (detallar, qismlar va buyumlar).
Kelgusidagi xarajotlar (yangi turdagi mahsulot ishlab chiqarish sarflanvchi konstruktorlik, ilmiy izlanish, ishlab chiqarish vositalarini almashtirish va ishlab chiqarish texnologiyasini o`zgartirishga sarflanuvchi mablag`lar; Muomala fondlariga quydagilar kiradi:
Tashkilotning tayyor mahsulotlari, estemolchilarga jo`natilgan, lekin haqi to`lanmagan mahsulotlar; Raschyotlardagi mablag`lar;
Karsadagi va hisob raqamidagi pul mablag`lar;
Aylanma mablag`larning qiymati mahsulot ishlab chiqarish jarayonining muddati; tashkilotning texnikaviy rulojlanganligi, tashkilot texnologiyasining mukammalligi va mehnati tashkil qilishning rivojlanganligi bilan o`lchanadi
Muamala fondining qiymati asosam tayyor mahsulotlarni realizasiya qilish, ta`minot va sotish bo`limining ishiga bog`liq. Aylanma mablag`lar elementlari nisbatining foizlardagi qiymati aylanma mablag`larning strukturasi deb ataladi. Aylanma mablag`lar strukturasi turli omillarga bo`g`liq bo`lib tashkilot ishlab chiqarish jarayoni xususiyatiga, ta`minot va tarqatish sharoitlariga, ta`minotchilar va iste`molchilarning joylashuviga bog`liq bo`ladi.