O‘zbekiston respublikasi qishloq xo‘jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

II. bob. Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholash ko`rsatkichlari
2.1 Mijozning kreditga layoqatliligi va uni baholashning manbalari
Kreditga layoqatlilik – bu mijozning moliyaviy faolyatiga har tomonlama berilgan bah obo`lib u qarz oluvchining so`ralayotgan kreditni ( asosiy qarz summasi va u bo`yicha fondlarni) o`z vaqtida qaytarish va boshqa qarz majburiyotlarini to`lay olish qobilyatini ko`rsatradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik subaktlarining banklar faolyatining tijoratlashuvi yuzoga keladi.
Keyingi yillarda turli korxonalar qaysi, mulkchilik shakliga asoslanganiga qaramasdan iqtisodiy jihatdan mustaqil bo`lgan korxonalarda qo`shimcha pul mablag`lariga ehtiyoj yuzaga keladi va bu ehtiyoj zarur bo`lgan bank kreditlari hisobidan qoplanishi mumkin. Shu sababli bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit va uning muhim elementlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli muhim elemetlaridan biri kreditga layoqatlilikni baholashning o`rni va roli muhim ahamyat kasb etadi. Chunki banklar ham bozor munosabatlarining mustaqil subyektlaridan biri bo`lib, iqtisodiy jihatdan faolyat natijalari uchun o`zlari javobgar hisoblanadilar. Banklarning maqsadi ham korxonalarnikiga o`xlash bo`lib, ular o`z daromadlari hisobidan qoplab yuqori foyda olishga intilodilar. Banklarning foyda bilan ishlashi ularning yanada keng tarmoqli faoliyat olib borishiga , mijozlarga ko`sotadigan xizmat turlari va xodimlarini moddiy raxbatlantirishga, ko`proq mablag` ajratishga oz aksionerlariga ko`proq mablag` ajratishga oz aksionerlariga ko`proq divedetlar to`lashning va bularning barcha bankka bo`lgan ishonchning yanada oshishga imkoniyat yaratadi. Tijorat kreditlarining samara bilan banka, qaytib kelishini ta`minlashi uchun mijozning moliyaviy hayotini uning kreditini o`z vaqtida qaytara olish imkoniyotlarini tekshirib ko`rish lozim.
Kreditlash jamiyatini turli xildagi risk omillari bilan bo`g`liq bo`lgan, kreditga layoqatlilik kreditni o`z vaqtida to`liq qaytarib berish qobilyatini aniqlashdan iborat. Shu bois bank o`ziga olishga tayyor bo`lgan risk darajasi u taqdim etayotgan kredit hajmi va kredit berish shartlarini qay darojada bajarishiga bog`liq.
Bank nafaqat imzoning ma`lum kunlaridagi to`lov qobilyatini bahdashi, shu bilan birga, uning kelajatdagi moliyaviy barqarorligini ham prognozlashi zarur.
Moliyaviy barqarorlikni va kredit passivlarini qabul qilgan moddalar bo`yicha guruhlashtirishi operasiyalaridagi risk hisobini obektiv baholash, bank kredit resurslarini samaradi boshqarish hamda foyda olish imkonini beragi.
Bozor munosabatlarining rivojbanishi korxonalarning to`lov qabilyati va barqaror ligini aniqlashda chet el tajribasiga asoslangan bug`alteriya hisobini yuritish zaruratini tug`diradi, bunda bugalteriya ballansining yangi tahlilini yuritish asosiy o`rin egolaydi. Balansdagi aktiv va passivlarni qabul qilgan moddalar bo`yicha guruhlashtirilishi, to`lov qobilyoti va kreditga layoqatlilikni yetarli darajoda chuquroq tahlil qilish imkonini beradi.
Bank resurslarini kamaytirish va uning daromadini oshirishda kredit jarayonini to`g`ri tashkil qilish, mijozning kreditga layoqatlilligini aniqlosh muhim o`rin tutadi. Mijozga berilgan kredit o`z vaqtida qaytib kelishini xoxlaydigan bank avvalambor mijozning kredit zayovkasi va uning kredit zayovkasi va uning kredit tarixini mukkamal o`rganib chiqish lozim. Bu jarayon bank riskini oldini olishning ilk bosqichi hisoblanadi.
Qarz oluvchining kreditga layoqatliligini o`rganish va kredit berilgandan keyin kredit monitorining muntazam olib borish bank riskini kamaytirish va uning daromadini oshirishning navbatdagi bosqichlaridan biri hisoblanadi.
Kreditga layoqatlilik – bu xo`jalik subeyktlari tomonidan kreditlarini o`z vaqtida va to`laligicha olish qobilyatini hamda moliyoviy ahvoliga berilgan bahodir.
Xo`jalik subyektlarining, kreditga layoqatliligi bir qator ko`rsatkichlar bilan ifodalanadi, bular qoplash koeffisiyenti, likvidlik koeffisiyenti va o`z mablag`lari bilan ta`minlanganligi (avtonolik koeffisiyenti) Shuningdek, o`z aylanma mablag`lar mabjudligi dinamikasi, noto`vlar, foydalilik va aylanma mablag`larning aylanishi ko`rsatkichlaridir.
Kreditga layoqatlilikni baholash xo`jalik subektlarining balans va foyda zararlari to`grisidagi hisobotlariga asosan amalga oshiriladi. Bundan tashqari kreditga layoqatlilikni aniqlash davrida zaruriy hollarda statistic, analitik, va baahqa mabumotlardan foydalinadi.
Qoplash koeffisiyenti, likvidilik koeffisiyenti va o`z mablag`lari bilan ta`minlanganligi (avtomonlik koeffisiyenti) kreditga layoqatlilikning asosiy ko`rsat kichlaridir.
Ballansning qoplash koeffisiyenti qisqa muddatli majburyatlarga nisbati tarzida hisoblanadi. U quydagi tartibda aniqlanadi.

1. K K = L M/K k M bunda:

11. 
    K – qoplash koeffisiyenti ;
    
12. 
    M – qisqa mudatli tarzdagi likvid mablag`lar; K k M – qisqa muddatli mayburiyatlar.
    

Qisqa muddatli tarzdagi likvid mablag`lar. (K Kga): a) Pul mablag`lar:
340 – 170 – satr – pul mablag`lari;
350 – 180 – satr – valuta mablag`lari; 330 – 190 – satr – g`aznadagi pul mablag`lar; b) yengil xal qilinadigan talablar:
200 – star qiaqa muddatli qo`yilmalar (qisqa muddatli qoyilmalarning faqatgina yaqin muddatda qaytadiganlari hisobga olinadi0;
210 – 220 – debitorlar; 90 kundan oshgan debitor qarzlar ayirib tashlangandan keyin qoladigan xoridorlar va buyortmachilar bilan hisob – kitoblar;
230 – satr – bunak to`lovlari (muddoti 3oydan oshmagani);
270 – 240 – satr byudjet bilan hisoblashishlar;
250 – 250 satr xodimlar bilan hisoblashishlar;
240 – 260 – satr shuba korxonalari bilan hisoblashishlar;
270 – satr – uyushma korxonalari bilan hisoblashishlar;
290 – 280 – satr – ta`sischilar bilan hisoblashishlar;
310 – 290 – satr – boshqa debitorlar (qaytishi aniq bo`lganlari); c) yengil xal qilinadigan zahirarlar;
150 – 120 – satr – ishlab chiqarish zahiralari;
170 – 140 – satr – tayyor mahsulot (saqlash muddati 30ydan oshgan tayyor mahsulot qoldigi summasi ayirib tashlangandan keying qoladigan qoldiq) 180 – 150 – satr – sotish uchun olingan tovarlar keradi.
Km. M – Qisqa muddatli majburiyatlar.
Qisqa muddatli majburyatlarga:
a) quydagi balans satrlari korrektirovka qilinmogan holda:
420 – satr – qisqa muddatli qarzlar;
730 – 430 satr – qisqa muddatli kreditlar;
440 – satr – xaridor va buyortmochilardan olingan (schoytlarga kelib tushgan bo`naklar); Kreditorlar:
610 – 450 satr – yetkazib beruvchilar ( mol etkazib beruvchilar oldidagi qarzlar );
680 – 460 – satr – byodjet bo`yicha qarzlar;
720 – 470 – satr – mehnat haqi bo`yicha qarzlari;
690 – 480 – satr – ijtimoiy sugurta va ta`minot bo`yicha qarzlar; 500 – satr – buydjetdan tashqari to`lovlar boyicha garzlar.
680 – 510 – satr – sho`ba korxonalariga qarzoar;
520 – satr- uyushma korxonalariga qarzlar;
760-530 – satr-boshqa kreditorlar (yaqin kundan oshgan muddatda
qaytariladigan qarzlar hisobga olinadi);
b) yaqin uch oy ichida to`lov muddati keladigan balansning quydagi satrlari
korrektirovka qilingan holda.
750-400 – satr – uzoq muddatli qarzlar;
570-410-uzoq muddatli kreditlar yuqorida ko`rsatib otilganlarni hisobga olgan holda:
pul mablag`lari yangi holqilingan talablar + yangil hal qilinodagan
zahiralar

KK=
Qisqa muddatli majburiyatlar
Bunda: pul mablag`lari – 170+180-190 starlar;
Yengil hal qilinadigan talablar –
200+220+230+240+250+260+270+280+290 – satrlar;
Yengil hal qilinodigan zahirolar 120+140+150 satrlar;
Qisqa muddaatli majburiyatlar
420+430+450+460+470+480+500+510+530+400*+410*-satrlar

• 
  balansning ushbu satrlarini yaqin3oy muddatda majburyatlardan kamida ikki barobaridan ko`p bo`lsa, xo`jalik subektlarining moliyaviy ahvoli barqaror hisoblanadi. Bu yoqori kriterial chega radir. Pastik chegara esa shu bilan belgilanadiki bunda xo`jalik subektlarining likvidlik aktivlari qisqa majbutiyatlar miqdorida teng bo`lishi mumkin. Shu bilan birgalikda, xo1jalik subektlarining ishlab chiqarish xususiyati, aktivlarining tarkibi kabi omillar qoplash ko`rsatkichini ifodalavchi xo`jalik va tashkilatlar balansidagi haqiqiy likvidlik holatini baholashda bir necha noaniligliliklarni vujudga keltirishi mumkin.
  

Shu sababli balans likvidligi ko`rsat kichini aniqlashda har xil omillar ta`sirini kamaytirish maqsodida xo`jalik sibyektlarining ballans likvidligi ko`rsatkichi pul mablag`lari va yengil hal qilinadigan talablarni qisqa muddatli majburyatlarga nisbatida aniqlanadi, ya`ni bunda Tovar-moddiy qiymatliklari zahirasi hisobga olinmasdan faqatgina real likvidlik qayd etiladi.
PM + YeXT

2. LK=
K.m.M bunda:

• 
  LK – likvidlik koeffisiyenti;
  
• 
  - PM – pul mablaglari;
  
• 
  YeXT – yengil hal qilinadigan talablar,Km.M – Qisqa muddatli majburyatlar, likvudlik koeffisienti-jori majburyatlarning ma`lum qismini nafaqat naqd pul mablag`lari hisobidan, balki, jo`natilgan mahsulot, bojarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlardan tushishi qo`yilayotgan tushumlar hisobidan ham qoplanishi mumkinlagini ko`rsatadi:
  

3. Xo`jalik subyektlarining o`z mablag`lari bilan taminlanganligi (avtonomlik koeffisiyenti - AK) korxonaning o`z mablaglarini balanssning passiv qismijam summasiga ulushini aniqlash bilan baholanadi va korxonani qarz mablaglarining manbalaridan mastakkamliligini ko`rsatadi o`z mablag`lari bilan ta`minlanganlik koeffisenti quydagi formula bilan aniqdanadi.
UMM
Ak=
BP bunda:
-AK – avtonomlik koeffisienti;

• 
  UMM – o`z mablag`lari manbalari – balansning 390 satri;
  
• 
  BP – balansning lami passivqismi – 550 satr;
  

Korxonaning o`z mablag`lari manbalari bilan ta`minlaganligi 30%dan kam bo`lmasligi lozim. Aylanma mablag`lar aylanishining yuqoriligi va xo`jalik organlari faolyatining o`zuga xos xususiyatlariga bo`g`liq holda ushbu ko`rsatkichning berilgan darajosibir muncha ham bo`lishi mumkin.
Agar ushbu koeffisient 0,6dan yo`ni 60%dan yunqari bo`lsa, kredit xarakteri eng kam darajada keltirilgan hisoblanadi. 4. O`z aylanma mablaglarining mavjudligi
UAMM=UMM-UMA,
bunda

• 
  UAMM – o`z aylanma mablag`larning mavjudligi;
  
• 
  UMM o`z mablag`lari mavjudligi;
  
• 
  -UMA – uzoq muddatli aktivlar
  

Agar xo`jalik subektining uzoq muddotli aktivlari (balans aktiv qismining I bo`limi) o`z mablaglari manbalaridan oshib ketsa bunday holda balans nolikvidlik yuzaga keladi. Ushbu foydalanish huquqiga ega emaslar.
5. Xo`jalik subektlarining aylanma mablag`larning aylanishi ikkta ko`rsatkich bilan aniqlanadi: aylanma mablaglarning aylanish koeffisienti va aylanma mablag`larning aylanish kuni hisobida.
Aylanma mablag`larning aylanish koeffisienti aylanma mablag`larning aylanishini ifodalaydi va taxlil etila yotgan davr mobaynida mahsulot sotishdan tushgan tushumni aylanma mablag`larni o`rtacha bohosiga bo`lish bilananiqlanadi: bunda:
Akoef – aylanish koffisienti; S – sotilgan mahsulot hajmi.
UK – aylanma mablaglarning o`rtacha xronologik qoldigi.
Aylanma mablag`larning aylanish kun hisobida.
UK*K

A kunda=
S
A kunda- aylanma mablaglarning aylonish kun hisobidan; K-Tazlil etilayotgan davrdagi kunlar soni hisobida:
S – sotilgan mahsulot hajmi.
Korxonalarning kreditga layoqatliligini aniqlashda turli xil ko`rsatkirlardan foydalaniladi . Ko`rsatkichalarning yani qarz oluvchining faolyatidan ketib chiqqan holda, har bir tijorat bank uni o`zi mustaqil aniqlaydi. Banklar orgili qarz oluvchining kreditga layoqatligini baholash turlicha bo`lishi mumkin, lekin ularning hammasi ma`lum bir andozaga tushirilgan moliyaviy koeffisientlardan foydalanadilar. Ularga qoplash koffisiyenti; likvidlik koeffisienti;
mustaqillik (muxtoriylik) koeffisiebti, yani o`z mablaglari bilan ta`minlashkoeffisiyenti kiradi.
Likvidlik mijozning o`z majburyatlarni o`z vaqtida bajarishni (qoplanishni) bildiradi.
Likvidlik va qoplash koeffisiyentlari qarz oluvchining balans likvidligini, yani passivdagi majburyatlarini qoplash uchyn aktivdagi pul mablag`larning yetarlilik imkoniyatlarini tasvirlaydi.
Qoplash va likvidlilik koeffisiyentlari balansining aktiv va passivlarini solishtirish yo`li bilan hisoblanadi. Likvid mablag`lar o`zining tez pulga aylanishi darojasiga qarab 3 guruhga bo`linadi. Birinchi guruh likvid mablag`larga; pul mablag`lari (balansining 170qatori) jimladan, hisob-kitob varagi; valyuta hisob varogidagi (180-q); boshqa hisob varogidagi va kassadagi pul mablag`lari (190-q) kiradi; ikkinchi guruh likvid mablaglariga tez pulga aylanadigan talablar (bu talablarning muddati odatda 3 oydan oshmasligi lozim); ishonchli debitorlar va ko`rsatilgan xizmatlar bo`yicha hisob-kitoblar (200-220 – q); muddati uch oygacha bo`lgan avans to`lavlar (230-q) byudjet bilan hisob-kitoblar (240-q);
korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo`lgan boshqa operasiyalar (260-
270-q); korxonalar bilan qisqa muddatli xarakterga ega bo`lgan boshqa operasiyalar.
ishchi xizmatchilar bilan hisoblashishlar (250-q); tasischilar hamda boshqa debitorlar bilan hisob-kitoblar (280-290-q); ikkinchi guruh likvid mablaglarning aksariyat qismini yaqin uch oy ichida to`lanish lozim bo`lgan debitorlar tashkil qiladi. Shuning uchun kredit berishda bu likvid aktivlarning haqiqtan uch oy ichida pulga aylanish ehtimolim chuqur tahlilqilish lozim.
3oyda to`lanishi lozim bo`lgan vekserlar;
Xorijiy korxonalar bilan hisob-kitoblar;
Uchinchi guruh likvid mablaglariga tez sotiladigan Tovar-moddiy boyliklari zahiralari bo`yicha talablari kiradi.
Ishlab chiqarish zahiralari va kelgusidavrxarajotlari (120-q);
Tugallanmagan ishlab chiqarish (130-q);
Tayor mahsulot (140-q);
Tovarlar (150-q);
Boshqa zahiralar va xarajatlar kiradi; Qisqa muddatli majburyatlarni aniqlashda;
a) o`zgarishlar kiritmasdan quydagi ko`rsatkichlar olinadi.
Qisqa muddatli qarz (420-q);
Qisqa mudatli kreditlar (430-q);
Buyurtmachilardan tushgan avanslar (440-q) Kreditlar:
Mol yetkazib beruvchilar oldidagi qarz (450-q);
Byudjetga qarzlar (460-q);
Ishlab chiqarish bo`yicha qarzlar (470-q);
Ichtimoiy sug`urta va ma`minot bo`yicha qarz (480-q);
Mulk va shaxsiy sug`urtalash bo`yicha qarz (490-q);
Byudjetdan tashqari to`loblar bo`yicha qarz (500-q);
Uyushma korxonalar bo`yicha qarz (520 –q);
Boshqa kredit (530-q);
b) o`rgatirishlar kiritilib quydagi ko`rsatkichlar olinadi (yaqin uch oy muddatga);
Uzoq muddatli qarzlar (400-q);
Uzoq muddatli kreditlar (410-q);
Yuqoridogilardan kelib chiqqan holda pul mablag`lari = 170+180+190 balans qatorlari
Tez sotilgan talablar = 200+220+230+240+250+260+20+280+290 balans qatorlari Tez sotilgan zahiralar = 120+140+150 balans qatori
qisqa muddatli majburiyatlar
=420+430+440+450+460+470+480+490+500+510+530+(400+410 o`zgartirishlar bilan) balans qitori.
Uchinchi guruh likvid mablag`larine tahlil qilganda, Tovar moddiy boyliklarning haqiqatda ishlab chiqarish uchun zarurligiga etibor berish lozim. Kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlarini hisobga olganda aylanma aktivlarga tarkibiga: Korxona omboriga qolgan, ishlab chiqarish uchun zarur bo`lmagan Tovar moddiy boyliklar;
Ishlab chiqarishdan olib tashlangan tovarlar;
Talab bo`lmagan, sifatsiz Tovar boyliklar;
Qiyin sotiladigan tovarlar va boshqalar qo`shilmasligi kerak
Agar mijozning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majburyatlaridan ikki barobar va undan ortiq bo`lsa mijoz moliyaviy hujatdan barqaror hisoblanadi. Mijoz balansi va boshqa moliyaviy hujatlarga asosan kreditga layoqatlilik korsatkichlari aniqlanadi.
Likvidlik koeffisienti (KI) quydagicha hisoblanadi:
1.2 va 3 guruh likvid mablag`lar KI=
qisqa mudatli qarz majburyati
Qoplash koeffisienti (qp) ni hisoblashda barcha likvid mablag`larning mudatli majburyatlarga nisbattan olinadi. Qoplash koeffisiyenti likvidli aktivlar qanchalik darajada qisqa muddatli majburyatlarni qoplay olishi mumkinligini ifodalaydi.
Agar korxonaning likvid aktivlari uning qisqa muddatli majbulyatlarini 2 va undan ortiq barobar qoplasa, sub`yektning moliyaviy ahvoli shunchalik barqaror hisoblanadi.
Ba`zi hollarda xo`jalik sub`yektlari faoliyatida ehtiyojdan yoki normativdan ortiqcha Tovar moddiy boyliklar (ayniqsa mavsumiy korxonalarda) zahirolarning yzaga kelishi yaxshi ishlaydigan korxonalarda ham qoplash koeffisientining past bolishiga olib kelishi mumkin. Lekin qoplash koeffisienti birdan kam bo`lmasligilazim Qoplash Koeffisientining 1ga tengligi likvid bo`lsa, xo`jalik sub`yektlarining moliyaviy ahvolida muammalar biligi, uning barqaror emasligi to`grisida xulosa qilish mumkin, chunki korxona o`z majburyatlarini qoplay olmaydi.
1 va 2guruh likvid mablaglari
KI=
Qisqa muddatli qarz majburyatlari
Qoplash koeffisienti mejozning qisqa muddatli majburyatlarini to`lash uchun barcha turdagi aylanma mablag`larning yetarli darajasini aniqlashga imkon beradi
Likvidlik koffisiyenti qarz oluvchi o`z mablag`lari hisobidan qarzning qancha qismini to`lay olish qobilyatini to`lay olish qobilyatini ko`rsatadi, yani bu koeffisientdan mijozning yaqin kelajakda operativ ravishda bankka qarz to`lab berish qobilyatini prognozlash uchun foydalaniladi. Likvidlik koeffisiyenti qancha yuqori bo`lsa, kreditga layoqatlilik tushuncha yuqari bo`ladi.
Korxonaning o`z mablag`lari bilan ma`min laganligi muxtorriylik koeffisienti umumiy korxonaning balansi passivining qancha qismi korxonaning o`z manbalaridan tashkil topganligini baholaydi va qarz mablag`lariichidagi korxona mustaqilligini aks etiradi.
Moliyaviy mustaqillik yoki muxtorlik koeffisienti (Km) mijozning o`z mablag`lar manbalari ichida tutgan salmogini, ya`nikorxona faolyatining qanoha qismi o`z kapitali hisobidan moliyalashtirishni ko`rsatadi va quydagi formula orqali aniqlanadi.
O`z mablaglari manbalari
Km=
Balans summasi
Bank uchun kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlari kredit shartnomasi tuzilayot ganda fikr darajasini aniqlash nuqtai nazaridan muhimdir. O`z mablag`lari manbalari va uning hajmi qanchalik katta bo`lsa, mijorning o`z vaqtida qarz majburyatini tolash qobilyati Shunda yuqori bo`ladi. Korxonani kreditlash uchun uning o`z mablag`lari manbalari bilan taminlanganligi 30%dan kam bo`lmasigi kerak.
Xo`jalik obektlarining o`z mablag`lari tarkibiga quydagilar kiradi.
Ustauf fondi;
Rezerf fondi;
Boshqa tashkil qilingan fondler;
O`tgan va hisobat yilaridagi taqsimlanmagan foyda;Korxonaning o`z mablag`lari bilan ta`minlanganligi 30%dan kam bo`lmasligi kerak.
Aylanma aktivlarning aylanish tezligi va korxona faoliyatidan kelib chiqqan holda bu ko`rsatkich ozgina nasd bo`lishi. Kreditlash jarayonini tashkil qilish kredit zayavkasi ko`rib chiqishdan bashlonadi. Biz amalyotda kredit zayavkalarini ko`rishdan nimalarga etibor berish zarurligini takidlamoqchimiz.
Har bir mijozga chuqur etibor bilan bo`lish, har bir bank xodimining faoliyat korsatish qoidalarining ajralmas qismi bo`lib. Odatga ko`ra o`z mijozlariga e`tabor bilan momila qilmaydigan xodimlari bo`lgan bankning bizning fikrimizcha, kelajagi bo`lmaydi.
Bizning banklarimiz bilan mijozlar o`rtasidagi iqtisodiy muno sabatlarning aksariyat jihotlari bizga ma`lum bo`lganligi boiz biz amaliyatimizda bank mijoz o`rtasida mavjud kredit munosabatlariga to`xtalmasdan, jahon amaliyatida kredit jarayoning tashkil qilishini asoslariga qisqacha to`xtalamiz. Jahor amaliyotida kredit jarayonini tashkil qilishda bank xodimi mijozlarga kreditlash sharaitlari haqida ma`lumot beradi va bankning anketasavollariga javob berishni taklif qiladi.
Chet el banklarida mijozlar bilan bo`lgan birinchi va undan uchrashuvlar natiyasi hisobalarda umumlashtiriladi. Bu hisoboblar ma`lum miqdarda savollorning standart yig`imini o`z ichiga oladi. Bunday hisobotga mijozning bankka har tashrifidan so`ng o`zgartirish kiritrladi va yangi ma`lumot bilan to`rtiladi. Bu hisoblatlar kredit inspektoriga kelgasi mijoz to`g`risida uchrashuvlari oldidan kerakli ma`lu mottarni beradi. Kelgusi mijoz kredit insektori bilan bo`ladigan uchrashuvga olinadigan ssuda, uning ishlatilish maqsadi, qaytarilish muddai va taqdim qilingan ta`minotni o`z ichiga olgan kredit zayavkasi bilan keladi.
Ko`pgina davlatlarda nufuzli banklar kredit arizasi bilan birga bir nechta hujjatlarni ko`rib chiqadi, balarga:

1. 
   Qarz oluvchi kompaniya (korxona) ta`sis hujjatlaring notarial tasdiqlangan nushasi;
   
2. 
   2) moliyaviy hisobat, korxona balansi va oxirgi yil foyda va zarar hisobitini o`z ichiga oladi. Balans yil oxirigacha tuzilib unda aktivlar, majburiyatlar va capital tuzilmasi ko`rsatiladi. Foyda va zarar schoyti bir yillik vaqtini o`z ichiga va capital tuzilmasiva hajaratlari, sof daromadi, uning rezervga taqsimlanishi va chegirmalari, dividend to`lavlari va hokazolar to`g`risida batafsil ma`lumot beriladi.
   
3. 
   Kassa tushumlari va karakati To`grisida hisobat. U ikki hisobot muddatida tuzilgan balnslarning soishtirilishiga asoslangandir va har xil bo`limlar va fondler harakatida bo`ladigan o`zgarishlarni ko`rishga yordam beradi. Hisobot resurslari dafitstini ishlatilishini, foizlar uchun mablag`lar bo`shash vaqti va kassa tushumlarining defisitini yuzaga kelishi va h.k.ning umumiy holatini ko`rishga yordam beradi.
   
4. 
   Ichki moliya hisoboti.-Bu hisobot kompaniya moliyaviy kolati, bir yil, kvartal yoki oy davomida resurslarga bo`lgan ehtiyojning o`zgarishlarini aks etiradi.
   
5. 
   Ichki operativ hisob bo`yicha ma`lumotlar. – Balanstuzish uchun ko`p vaqtni talab qiladi. Lekin kreditor bankka qarz oluvchi kompaniya to`grisida ba`zi bir operativ hisobot ma`lumotlasri kerak bo`lib qolishi mumkin.
   
6. 
   Moliyalashtirishning prognazi.- Bu hisobat kelgisi sotuvni baholash, xarajat, Tovar ishlab chiqarish bilan bo`g`liq xarajatlar, debitor qarzdorlik zahiralar qaytarilishi, naqd pulga ehtiyj, capital qo`yilma va h.k. larni o`z ichiga oladi
   
7. 
   Soliq deklarasiyasi eng kerakli qo`shimcha axborot sifatida. – Unda qarz oluvchi soliq to`lovchi sifatida boshqa hujjatlarga kirizilmagan axboratlar bo`lishi mumkin
   
8. 
   Biznes reja. – Ko`pgina kredit zayavkalari holi moliya hisoboti va korxonalarni moliyalashtirish bilan bogliq. Bunday paytda qarz oluvchi kompaniya bankka kreditlanadigan loyiha maqsadi va uni amalga oshirish usullari haqida ma`lumotlarni o`z ichiga oluvchi batafsil biznesrejani taqdim otishi kerak
   

Kredit inspetori kredit zayovkasi va unga kiritilgan hujatlarni yaxshilab o`rganib chiqadi. Bundan so`ng u kelgusi qarz oluvchi bilan yana bir bor suhbatlashadi. Subat davomida kredit inspektori qarz oluvchi kompaniya (bank) ishlarni har tomonlama o`rganishi shart emas, u kreditor bankni qiziqtiradigan savollarga kerakli darajada ahamiyat berishi kerak.
Ko`zga ko`ringan chet el banklarining amaliyoti shuni ko`rsatadigi, kelgusi mijoz bilan suhbat aniq bir tartibda berilgan quydagi savollarga bog`liq bo`lishi mumkin.
Bank kreditlashning birinchi bosqichida quydagilarni aniqlashi kerak.

1. 
   Qarz oluvchining ishonchiligi va kreditga layoqatligi, sherik sifatidagi faolyati doimiyligi va sanasi
   
2. 
   Kredit zayavkasining asoslanganligi va kredit qaytorilishining ta`minloganlik darajasi Bank kerak bo`lsa kredit taklifi bo`yicha o`z talablarini ishlab chiqarishi va mijozni u bilan tanishtirishi kerak
   
3. 
   Kredit taklifining bank kredit siyosati va ssuda portfeli tuzilmasiga to`g`ri kelishi. Angi kredit berish va kredit protfeli diversifikasiyasi kredit riskining pasayishiga olib keladimi yoki yoqmi berish degan savolga javob topishi lozim
   

Bankning kredit berish bilan shuxullapuvchi xodimlari yaxshi bilmaydigan iqtisod tarmaqlariga korxonalariga ssuda bermasligi kerak. Lekin bunday hollarda kredit taklifini baholash uchun hufuzli ekispertlarni jalb qilishlari mumkin. Ammo bu bankning qo`shimcha xarajatiga olib kelsada, kreditlash bilan log`liqrishlarning oldini olish mumkin
Har qanday ariza va qo`shimcha hujjatlar hamda suhbat natiyalarini aniqlashning halqiluvchi omili bo`lib qarz xarakteri va kreditga layoqotgini aniqlash hisoblanadi. Kredit insektori qarz oluvchiga arizani tayyorlash davomida mijozning kreditni qoplashga loyiq qimmatli aktivlarni va daromad miqdorini biladi. Mijozning og`zaki javoblari yozma bergan ma`lumotlariga qaraganda ko`proq ma`lumot beradi. Shu bilan bizga inspector mijoz hamkorlik qilgan banklarga murojod qiladi
Kredit inspektori qarz oluvchi daroma dining faqatgina miqdoriga emas, balki barqarorligiga ham etiboz berishi kerak. Ular mijozdsan sof daromad haqida ma`lumot olishi isbaydilar.
Daromadning miqdori va doimiyligi turg`anligini bilvosita ko`rsatkichi bo`lib mijozlarning deposit hisoblariga o`rtacha bir kunlik qoldiq to`g`risidagi ma`lumotlar kredit inspektori tomonidan tegishli bank tamomdan berilgan ma`lumotlar bilantaqqoslanadi.
Bank deposit hisoblaridagi salmoqli qoldiqlarni bo`lishi mijoz moliyaviy ahvolining ishonchiligidan, uning moliyaviy intizomliligidan va oligan kreditlarning qaytarish borisidagi intilishlari jiddiy ligidan davlat beradi.
Tajribali kredit inspetori ahamiyot beradigan omillardan yana biri mijozning bir joyda uzoq va doimiy faolyat ko`rsatishi,yashashi hamda mashg`ul bo`lishidir. Ko`pgina banklar odatda ko`rsatilgan joyda bir necha oygina ishlayotgan shaxslar va yaqinda ro`yxatdan o`tgan firmalarga radjavobini beradilar.
Kredit inspektrlari “qarzlar piramidasi” deb ataluvchi holatning paydo bo`lishini qo`lbab quvvatlamaydilar. “ Piramida” holati bu qarzdor bitta bank yoki firmadan olingan qarzni to`lash uchun boshqa kreditordan qarz olishi tushuniladi . Mijozning kredit kartochkalari bo`yicha qarzning kattaligi e`tabor beradi bunday dalillar asosida mijozning haqiqiy moliyaviy ahvoli va uning pul mablaglarini boshqarish qobilyati haqida xulosa qiladi.
Agar mijoz bilan ishlani davom etirish hal qilinsa unda inspktor kredit dos`yesini yigadi va uni kredit bo`limiga yuboradi. Bu bo`limda mijozning kreditga layiqatlibigi chuquro`rganiladi va kredit riskiga baho beriladi.
Kredit mexanizimining muhim elementlaridan biri bo`lgan kreditga layoqatlililikdir. Korxonaning kreditga layoqatliligini hisobga olgan holda kredit berish, kreditning o`z vaqtida qaytarishining muhim shartidir . Davlat mulkchiligiga asoslangan jamiyatda kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit mexanizimida muhim o`rin egallaydi olmaydi. Banklar faolyatiga davlat yakka hokum ronligi ularning mustaqil sub`ekt sifatida faoliyat ko`rsatishiga to`sqinlik qiladi va yakka hukumronligi ularning mustaqil kredit resurslar markazlashgan tarzda, reja aspsida tasdiqlandi. Eng xususiyatli tomoni shundaki, banklar beradigan kreditlari bo`yicha foiz stavkalarini o`zlari belgilay oladilar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa, kreditga layoqatlilik ko`rsatkichi kredit berishda e`tabor qilinadigan asosiy ko`rsatkichlardan biri bo`lib qoladi.
Korxonaning kreditiga layoqatliligini o`rganish tijorat bankiga kredit berish mumkinligi aniqlashga, uning miqdorini, foiz stavkasining darajasini belgilashga imkon beradi.
Kreditga layoqatlilikni baholash korxonaning o`zi uchun ham katta aham yat kasb etadi.
Bu ko`rsatkichning tahliliga asoslanib ular mol yetkazib beruvchilar xaridorlar va boshqa banklar bilan o`zaro munosalatlarni o`rnatishlari mumkin.
Ijobiy Kreditga layoqatlilik ko1rsat kichiga ega bolgan korxonalar her qanday to`siqlarsiz kredit olishlari va uning hisobidan tovar moddiy boyliklarini sotib olishi, salmoqli mablag`larni ishlab chiqarishni rivojlantirishga, olandan olingan kreditlar bo`yicha qarzlarni to`lashga yo`naltirishlari mumkin. Salbiy kreditga layoqatlilik ko`rsatkichiga ega bo`lgan korxonalar bankdan kredit olomasada, o`z moliyaviy ahvolini yaxshilash, ishlab chiqarish, sotuv hajmini/ lozimligi to`xrisidagi axborotga ega bo`ladilar.
Korxona va banklar uchun kreditga layoqatlilik ko`rsatkichining ahamiyati muhimligini hisobga olib biz kreditga layoqatlilik ko`rsatkichning iqtisodiy mohiyati to`g`risida fikr yuritamiz.
Iqtisodiy adabiyotlarda bu ko`rsatkichning mohiyati to`g`risida turli takliflarni uchratish mumkin. Kreditga layoqatlilik ko`rsatkichini ikki tomonlama korib chiqish mumkin:
qarz oluvchi nuqtai narzaridan kreditga layoqatlilik; kredit shartmonasini tuzishi imkoniyati, olingan kreditlarni o`z vaqtida gaytara olish imkoniyatini ifodalasa; bank nuqtai nazaridan-korxonaga berilgan kreditning hajmini to`g`ri aniqlay olish mahsulotni bildiradi;
Ba`zi iqtisodchilar qarz oluvchining kreditga layoqatlilik ko`rsatkichini baholashda birinchi oringa korxonaning daromad olish imkoniyatini qo`yishadi. Bizning fikrimizcha, daromad olish korxonaning ishlab chiqarish yoki boshqa faolyat turning natsiyosi hisoblanib shu natijaga erishish maqsadida korxona kreditiga muxtojlik sezadi.
Agar qarlarni to`lash miqiyosida qaraydigan bo`lsak, kreditga layoqatlilika nisbatdan bo`lsak, kreditga layoqatlilika nisbatdan to`lavga layoqatlilik tushunchosi kenroqdir.
Chunki to`lovga layoqatlilik jismoniy va huquqiy shaxslarning borcha qarz va majburyatini o`z vaqtida to`lay olishi imkoniyatini ifodalaydi. Kreditga layoqatlilik to`lovga layoqatliligidanfarq qilib ssuda bo`yicha qarzlarni o`z vaqtida to`lash im koniyatiniifodalaydi. Kreditga layoqatlilikdan to`lash manbalari bilan ham farq qiladi.
Korxona, tashkilotlar o`z qarz, majburyotlarini sotilishdan tushgan tushum yoki bashqa har xil tushumlar hisobidan omalga oshirsa, kredit bo`yicha qarzlarni to`lash birinchi navbatda mahsulotni sotish hisobidan tushgan tushumdan amalga oshirish belgilanadi. Bank kreditini to`lash bo`yicha muammolar yuzoga kelganda, ssudaning to`lash kafolastlilik manbalariqo`l kelishi mumkin: Bular:

• 
  ssuda boyicha garov sifatida olingan mulk;
  
• 
  boshqa bank yoki korxonaning kafolati;
  
• 
  sug`urtalash hisobidan qoplash va boshqalash;
  

Yuqoridagilardan shuni xulosa qilib aytish mumkinli, tog`ri kredit bergan bank korxona to`lavga layoqatli bo`lmagan holda, ham bergan kreditni, to`liq yoki qisman qaytib olishni mo`ljalishi mumkin.
O`zining barcha ahamiyatiga qaramasdan bu ko`rsatkichlar ayrim manoda chegaralangan ahamiyatga. Birinchidan ko`pgina ko`rsatkichlar, shu jumladan ahvoli, kapitalning borligi, va boshqalarni xarakterlovchi ko`rsat kichlar asosan o`tmish bilan bog`liq bo`lib, ular o`tgan davr ko`rsatkichlari asosida hisoblanadi, kelajakdagi kreditga bog`liq bo`lib, ular o`tgan davr ega kelajakda ssudalari qaytarilishi umkoniyatlariga baho beradi. Ikkinchidan odatdabunday ko`rsatkichlar hisobot muddatiga qolgan qoldiq asosida hisoblanadi, vaholanki ma`lum davrdagi oborotga ma`lumotlar ssudalarni imkoniyatlarini to`laroq tasvirlaydi.
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishda ma`lumotlarning har xil manbalaridan foydalanadi.

1. 
   Bevosita mijozlardan olingan materiallar;
   
2. 
   mijoz haqidagi bank arxivida mavjud bo`lgan materiallar;
   
3. 
   mijoz bilan ish yuzasidan aloqada bo`lgan shaxslar (uning mol yetkazib
   

beruvchilari, kreditlari, uning mijozlari, banklari va boshqalar).
Bank tamonidan o`rganib chiqilgan materiallari va mijoz tomonidan berilgan bevosita olgan kredit bo`limining ekspertlari o`z bank arxiviga mirojad keladi. Agar mijoz oldin ham kredit olgan bo`lsa arxivda uning qarzini kechiktirib to`langanligi va boshqa kamchiliklari haqida ma`lumot bo`ladi. Undan tashqari bank boshqa kredit tashkkilotlari bilan aloqa o`rnatib, ushbu qarzdor toqrisida ma`lumot olishi mumkin.
Kredit arizasini bohalashda kredit bo`limi xodimlari aniq qarz oluvchi bilan bog`liq savollarni ko`rib chiqibgina qulay, u faoliyat ko`rsatayotgan mintaqa, tarmoqlarda yuzaga kelgan uqtisodiy ahvoli ham hisobga olishlari lozim.
Kredit berish bo`yicha sifat tahlili ham bir necha bosqichlardan amalgam oshiriladi:
qarz oluvchi obro`sini o`rganib chiqish; kredit maqsadini aniqlash; asosiy qarz va foizlarning asosiy qarz va foizlarning asosiy qarz va
foizlarning qaysi manbalar hisobidan qoplashini aniqlash; qoplanishini aniqlash; bank qisman o`z bo`yniga oladigan qarz oluvchining risklarini baholash.
Qarz oluvchining reputasiyasi sinchikovlik bilan tekshiriladi, bunda mijozning kredit tarixini o`rganib chiqish juda muhimdir. Korxona rahbarining shaxsiy va bilan bog`liq bo`lgan xislatlariga ham katta e`tabor beriladi.