O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi

§2. ISHLAB CHIQARISHDA HAYOT FAOLIYATI 
XAVFSIZLIGINING HUQUQIY ASOSLARI 
Reja: 
2.1.O’zbekiston respublikasi qonunlarida faoliyat xavfsizligi masalarining aks topishi. 
2.2. Mehnat xavfsizligi standartlar tizimi 
2.3. Mehnat xavfsizligi bo’yicha qoida va talablarni buzuvchi shaxslar javobgarligi. 
2.4.Mehnatni muhofaza qilish qonunlariga rioya qilishda davlat, 
muassasa va jamoat nazorati. 
Tayanch iboralar: Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT), Sanitariya qoidalari va me’yorlari 
(SQ va M), mehnat xavfsizligi standartlar tizimi (MXST), javobgarlik turlari, nazorat organlari, 
ma’muriy jamoat nazorati. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. G’oyipov H.E. «Mehnat muhofazasi» Toshkent. 2000 y. 
2. Belyakov G.I. Oxrana truda, M.: VO Agropromizdat, 1990 g. 
3. Zaytsev V.P., Sverdlov M.S. Oxrana truda v jivotnovodstve. 
M.: VO „Agropromizdat", 1989 
4. O’zbekiston Respublikasinining Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonuni 
T. Sharq 1993y 
5. O’zbekiston Respublikasinining Mehnat kodeksi. T. — 2006 
6. O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasi.T. 2003y. 
2.1 O’zbekiston respublikasi qonunlarida faoliyat 
xavfsizligi masalarining aks topishi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Mamlakatimizda mehnat muhofazasi qonun hujjatlari asosida belgilab qo’yilgan bo’lib, 
tartibga solinadi, boshqarib turiladi. Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan kishilarni, ayniqsa 
ayollar va o’smirlarni og’ir va sog’liq uchun zararli bo’lgan ishlardan ozod qilish, qisqartirilgan 
ish 
kuni huquqi qonun bilan belgilab qo’yilishi, homiladorlik ta’tili, bola tarbiyasiga beriladigan 
ta’tilning uch yilgacha uzaytirilishi va boshqa imtiyozlar bunga misol bo’la oladi. Ayniqsa 
mustaqqillikdan keyin Xalqaro Mehnat Tashkiloti tomondan ishlab chiqgan konventsiyalarni 
ratifikatsiya qilinishi buning yaqqol dalilidir. 
Respublikada sog’lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratish davlat ahamiyatiga molik ishdir. 
Sharoiti  og’ir  va  zararli  ishlarda  ayollar  va  yoshlar  mehnatidan  foydalanish  taqiqlanadi. 
Homilador 
ayollarning  tunda  va  ishdan  tashqari  vaqtda  ishlashlari  cheklangan.  Qonunda  sharoiti  zararli 
bo’lgan 
ishlarda,  shuningdek,  alohida  harorat  sharoitida  bajariladigan  yoki  ifloslanish  bilan  bog’liq 
ishlarda 
ishlaydigan ishchi-xizmatchilarga belgilangan me’yorlarga muvofiq bepul jomakor, maxsus 
poyabzal  va  boshqa  turdagi  yakka  tartibdagi  himoya  vositalari,  sut  yoki  uning  o’rnini  bosa 
oladigan 
boshqa oziq-ovqat mahsulotlari berilishi ko’zda tutilgan. 
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 37- moddasiga binoan «Har bir shaxs 
mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko’rsatilgan 
tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir». Ushbu moddada ko’rsatilgan kafolat va 
ijtimoiy 
muhofazani 
qonuniy 
mustahkamlash 
maqsadida 
O’zbekiston 
Respublikasi 
Prezidentining 
1993yil  6  maydadagi  №  839-XII  sonli  buyrug’iga  asosan  “Mehnatni  muhofaza  qilish 
to’g’risidagi 
qonun” qabul qilindi. 
O’zbekiston respublikasining Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi Qonuni, ishlab 
chiqarish usullari, mulk shaklidan qat’iy nazar, mehnatni muhofaza qilishni tashkil etishning 
yagona tartibini belgilaydi hamda fuqarolarning sog’lig’i va mehnatini muhofaza qilinishni 
ta’minlashga qaratilgan. 
Mazkur Qonun 29 modda 5 bo’limdan tashkil topgan bo’lib, unda kundalik hayotimizda 
12 
mehnat muhofazasining umumiy qoidalari, mehnatni muhofaza qilinishini ta’minlash, 
ishlovchilarning mehnatini muhofaza qilishga doir huquqlarini ro’yobga chiqarishdagi kafolatlar, 
mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan 
davlat va jamoatchilik nazorati va mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik to’grisidagi masalalar o’z aksini topgan. 
3-modda. Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar va 
qonunning qo’llannsh sohasi 
Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar ushbu Qonun va unga 
muvofiq chiqariladigan boshqa me’yoriy hujjatlardan iborat bo’ladi. 
Ushbu Qonun mulk va xo’jalik yuritish shakli turlicha bo’lgan korxonalar, 
muassasalar, tashkilotlar bilan, shu jumladan ayrim yollovchilar bilan mehnat 
munosabatlarida turgan barcha ishlovchilar; kooperativlarning a’zolari, ishlab 
chiqarish amaliyotini o’tayotgan oliy o’quv yurtlari talabalari, o’rta maxsus o’quv 
yurtlari, hunar-texnika bilim yurtlari va umumiy ta’lim maktablarining 
o’quvchilari; korxonalarda ishlashga jalb etiladigan harbiy xizmatchilar; muqobil 
xizmatni o’tayotgan fuqarolar; sud hukmi bilan jazoni o’tayotgan shaxslar, axloq 
tuzatish-mehnat muassasalari korxonalarida yoki hukmlar ijrosini amalga 
oshiruvchi idoralar belgilaydigan korxonalarda ishlash davrida, shuningdek 
jamiyat va davlat manfaatlarini ko’zlab tashkil etiladigan boshqa turdagi mehnat 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

ishtirokchilariga nisbatan amal qiladi. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
4-modda. Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati 
Mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati: 
korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning 
hayoti va sog’lig’i ustuvorligi; 
mehnatni muhofaza qilish sohasidagi faoliyatni iqtisodiy va ijtimoiy 
siyosatning boshqa yo’nalishlari bilan muvofiqlashtirib borish; 
mulk va xo’jalik yuritish shakllaridan qat’iy nazar barcha korxonalar uchun 
mehnatni muhofaza qilish sohasida yagona tartib-qoidalar belgilab qo’yish; 
mehnatning ekologiya jihatidan xavfsiz sharoitlari yaratilishini va ish 
joylarida atrof-muhit holati muntazam nazorat etilishini ta’minlash; 
korxonalarda mehnatni muhofaza qilish talablari hamma joyda bajarilishini 
nazorat qilish; 
mehnatni muhofaza qilishni mablag’ bilan ta’minlashda davlatning ishtirok 
etishi; 
oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida mehnat muhofazasi bo’yicha 
mutaxassislar tayyorlash; 
xavfsiz texnika, texnologiyalar va xodimlarni himoyalash vositalari ishlab 
chiqilishi va joriy etilishini rag’batlantirish; 
fan, texnika yutuqlaridan hamda mehnatni muhofaza qilish bo’yicha 
vatanimiz va chet el ilg’or tajribasidan keng foydalanish; 
ishlovchilarni maxsus kiyim va poyabzal, shaxsiy himoya vositalari, parhez 
ovqatlari bilan bepul ta’minlash; 
korxonalarda mehnatning sog’lom va xavfsiz shart-sharoitlarini yaratishga 
ko’maklashuvchi soliq siyosatini yuritish; 
ishlab chiqarishdagi har bir baxtsiz hodisani va har bir kasb kasalligini 
tekshirib chiqish hamda hisobga olib borishning va shu asosda ishlab 
chiqarishdagi jarohatlanishlar hamda kasb kasalliklariga chalinishlar darajasi 
haqida aholini xabardor qilishning majburiyligi; 
ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalardan jabrlangan yoki kasb kasalligiga 
yo’liqqan ishlovchilarning manfaatlarini ijtimoiy himoyalash; 
13 
kasaba uyushmalari va boshqa jamoat birlashmalari, korxonalar va alohida 
shaxslarning mehnatni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan faoliyatini har 
tomonlama qo’llab-quvvatlash; 
mehnatni muhofaza qilish muammolarini hal etish chog’ida xalqaro hamkorlikni 
yo’lga qo’yish printsiplariga asoslanadi. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
Shu bilan birga ishlab chiqaruvchi va ishlovchi o’ratasidagi munosabatlarni huquqiy asosini 
belgilovchi  qonun  “O’zbekiston  Respublikasining  Mehnat  kodeksi  “  O’zbekiston  Reslublikasi 
Oliy 
Majlisining 1995 yil 21 dekabrdagi 161-1 sonli qarori asosida tasdiqlandi va 1995 yil 21 
dekabrdagi 162-1 sonli qaror asosida 1996 yil 1-aprelidan amalga joriy qilindi. 
Mazkur qonun 16 bob va 294 moddadan tashkil topgan bo’lib, 13-bobi (211-223moddalar) 
mehnat muhofazasiga bag’ishlangan. 
O’zbekiston Respublikasi hududida mehnat munosabatlarin tartibga solishni huquqiy asosi 
Mehnat kodeksiga binoan: 
1-modda. Mehnatga oid munosabatlarni tartibga soluvchi me’yoriy 
hujjatlar. 
O’zbekiston Respublikasida mehnatga oid munosabatlar mehnat 
to’g’risidagi qonun hujjatlari, jamoa kelishuvlari, shuningdek jamoa 
shartnomalari va boshqa lokal me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 
Mehnat to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeks, O’zbekiston 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Respublikasi qonunlari va Oliy Majlis qarorlari, O’zbekiston Respublikasi 
Prezidentining farmonlari, Qoraqalpog’iston Respublikasi qonunlari va Jo’qori 
Kenges qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Hukumatining hamda 
Qoraqalpog’iston Respublikasi Hukumatining qarorlari, davlat hokimiyatining 
boshqa vakillik va ijroiya organlari o’z vakolatlari doirasida qabul qiladigan 
qarorlardan iboratdir. 
Mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlarda, 
shuningdek ayrim fuqarolar ixtiyorida mehnat shartnomasi (kontrakt) bo’yicha 
ishlayotgan jismoniy shaxslarning mehnatga oid munosabatlari mehnat 
to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. 
(Ozbekiston respublikasi MK ) 
211-modda. Mehnatni muhofaza qilish talablari 
Barcha korxonalarda xavfsizlik va gigiyena talablariga javob beradigan 
mehnat sharoitlari yaratilgan bo’lishi kerak. Bunday sharoitlarni yaratib berish 
ish beruvchining majburiyatiga kiradi. 
Mehnatni muhofaza qilish talablari ushbu Kodeks, mehnatni muhofaza 
qilish to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar, shuningdek texnik 
standartlar bilan belgilanadi. 
Ish beruvchi mehnatni muhofaza qilish talablarini buzganlik uchun 
javobgar bo’ladi. (Ozbekiston respublikasi MK ). 
Yoshlar mehnatini muhofaza qilish. Respublikamizda yoshlarni ijtimoiy foydali mehnatga 
jalb qilish, ularni ishga joylashtirish masalalariga alohada e’tibor qaratilgan. Ayniqsa balog’at 
yoshiga etmagan o’smirlarni ishga qabul qilishdagi kafolatlar va imtiyozlar O’zbekiston 
Respublikasi mehnat kodeksining 239-moddasida quyidagicha qayd etilgan: 
239-modda. O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ishga qabul 
qilishdagi kafolatlar 
Belgilangan minimal ish joylari hisobidan ish joylariga ishga joylashtirish 
tartibida mahalliy mehnat organi va boshqa organlar tomonidan yuborilgan, o’n 
14 
sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ish beruvchi ishga qabul qilishi shart. 
Belgilangan minimal ish joylari hisobidan ishga qabul qilishni rad etish 
taqiqlanadi va bunday rad etish ustidan sudga shikoyat qilish mumkin. 
O’n sakkiz yoshga to’lmagan barcha shaxslar dastlabki tibbiy ko’rikdan 
o’tgandan keyingina ishga qabul qilinadilar va keyinchalik ular o’n sakkiz yoshga 
to’lgunlariga qadar har yili majburiy tarzda tibbiy ko’rikdan o’tkazib turilishi 
kerak. 
(239-moddaga O’zbekiston Respublikasining 29.08.1998y. 681-1-son, 29.08.1998 
y. 681-1-son Qonunlariga muvofiq o’zgartishlar kiritilgan). (Ozbekiston 
respublikasi MK). 
240-modda. O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarning mehnat huquqlari 
O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar mehnatga oid huquqiy 
munosabatlarda katta yoshdagi xodimlar bilan teng huquqda bo’ladilar, mehnatni 
muhofaza qilish, ish vaqti, ta’tillar va boshqa mehnat shartlari sohasida ular 
uchun mehnat to’grisidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda belgilangan 
qo’shimcha imtiyozlardan foydalanadilar. (Ozbekiston respublikasi MK). 
Mehanat kodeksiga binoan, 16 dan 18 yoshgacha bo’lgan o’smirlar uchun bir ish haftasidagi 
ish  soati  36  soat,  15  -  16  yoshda  esa  24  soatgacha  qisqartirilgan  (242-  modda).  18  yoshga 
to’lmagan 
o’smirlarni ish vaqtidan tashqari va dam olish kunlari ishlarga jalb qilish mumkin emas (245- 
modda).  16-18  yoshdagi  o’smirlar  uchun  tashiydigan  va  siljitadigan  yukning  og’irligi  o’g’il 
bolalar 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

uchun  13  kg,  qizlar  uchun  7  kg  dan  ortiq  bo’lmasligi  kerak.  O’smirlar  uchun  uzluksiz 
tashiydigan 
va  siljitadigan  yukning  miqdori  4,1  kg  dan  ko’p  bo’lmasligi  lozim,  14-15  yoshdagi  o’smirlar 
uchun 
esa me’yor 2 martagacha kamaytiriladi (SQ va M 0052-96). 
O’smirlar doimiy ishga 16 yoshdan qabul qilishga ruxsat etiladi, ayrim hollarda 15 yoshga 
to’lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsdan yozma ravishdagi 
roziligi  bilan  ishga  qabul  qilinishi  mumkin.  Yoshlarni  mehnatga  tayyorlash  maqsadida 
umumta’lim 
maktablari, hunar-texnika bilim yurti va o’rta maxsus o’quv yurti o’quvchilarini 14 yoshga 
to’lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning roziligi bilan 
o’smirlarning voya va kamol topishiga ziyon etkazmaydigan va ta’lim olish jarayonini 
buzmaydigan yengil ishlarni, o’qishdan bo’sh vaqtlarida bajarish uchun ishga qabul qilishga yo’l 
qo’yiladi. 
77-m o d d a. Ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladigan yosh 
Ishga qabul qilishga o’n olti yoshdan yo’l qo’yiladi. O’n besh yoshga 
to’lgan shaxslar ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi shaxsning yozma 
ravishdagi roziligi bilan ishga qabul qshshnishi mumkin. 
Yoshlarni mehnatga tayyorlash maqsadida umumta’lim maktablari, hunartexnika 
bilim yurtlari va o’rta maxsus o’quv yurtlarining o’quvchilarini o’n to’rt 
yoshga to’lganlaridan keyin ota-onasidan birining yoki ular o’rnini bosuvchi 
shaxsning roziliga bilan bolalarning sog’lig’iga va kamol topishiga ziyon 
etkazmaydigan va ta’lim olish jarayonini buzmaydigan yengil ishlarni o’qishdan 
bo’sh vaqtlarda bajarish uchun ishga qabul qilishga yo’l qo’yiladi. 
O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarni ishga qabul qilish ushbu 
Kodeksning 241-moddasida nazarda tutilgan talablarga rioya etilgan holda 
amalga oshiriladi. (Ozbekiston respublikasi MK). 
18 yoshga kirmagan shaxslarni og’ir, zararli va xavfli mehnat sharoitlarida ishlatish mumkin 
emasligi mehnat kodeksining quyidagi moddasida o’z aksini topgan : 
241-modda. O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar mehnatidan 
15 
foydalanish taqiqlanadigan ishlar 
O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar mehnatidan shu toifa xodimlarining 
sog’lig’i, xavfsizligi yoki axloq-odobiga ziyon etkazilish mumkin bo’lgan mehnat 
sharoiti, noqulay ishlarda, yer osti ishlarida va boshqa ishlarda foydalanish 
taqiqlanadi. 
O’n sakkiz yoshga to’lmagan shaxslarning belgilab qo’yilgan me’yordan 
ortiq og’ir yuk ko’tarishlari va tashishlariga yo’l qo’yilmaydi. 
Ushbu moddaning birinchi qismida ko’rsatilgan ishlar ro’yxati va o’n 
sakkiz yoshga to’lmagan shaxslar ko’tarishlari va tashishlari mumkin bo’lgan 
og’ir yuk me’yorlarining chegarasini O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini 
ijtimoiy muhofoza qilish vazirligi va O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash 
vazirligi O’zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va ish 
beruvchilarning vakillari maslahatini olgan holda belgilaydi. (Ozbekiston 
respublikasi MK). 
Qishloq xo’jaligida bularga pilla zavodlarda, tirkama qishloq xo’jaligi mashinalarida 
tirkamachi, g’o’zani sug’orishda, tamakini yig’ib-terib olishda, tashishda va birlamchi ishlov 
berishda  ishga  jalb  qilish  man  etiladi.  Murakkab  bo’lmagan  tirkama  va  statsionar  qishloq 
xo’jaligi 
mashinalarida  ishlashda  va  xizmat  ko’rsatishda  maxsus  guvohnomalar  talab  qilish  zarur 
bo’lmagan 
ishlarga, o’smirlarni 17 yoshdan ishga qabul qilishga ruxsat etiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Ish vaqti va dam olish. Ish bilan ta’minlovchining farmoyishi bo’yicha ayrim xodimlarni 
alohida  hollardagina,  jamoa  shartnomasi  tuzilib  kasaba  uyushmasi  qo’mitasi  bilan  kelishib 
belgilangan 
asoslar bo’yicha dam olish kunlari ishga chiqishga taklif etiladi (130-modda). 
114-modda. Ish vaqti tushunchasi 
Xodim ish tartibi yoki grafigiga yoxud mehnat shartnomasi shartlariga 
muvofiq o’z mehnat vazifalarini bajarishi lozim bo’lgan vaqt ish vaqti 
hisoblanadi.(Ozbekiston respublikasi MK). 
120-m o d d a . Ish haftasining turlari. Ish vaqti rejimi 
Ish haftasining turi (ikki kun dam olinadigan besh kunlik ish haftasi yoki bir 
kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi) va ish vaqti rejimi (kundalik ish 
vaqtining (smenaning) muddati, ishning boshlanish va tugash vaqti, ishdagi 
tanaffuslar vaqti, sutka davomidagi smenalar soni, ish kunlari hamda 
ishlanmaydigan kunlarning navbat bilan almashinishi, xodimlarning smenadan 
smenaga o’tish tartibi) korxonada ichki mehnat tartibi qoidalari, boshqa lokal 
me’yoriv hujjatlar bilan, bu hujjatlar bo’lmaganda esa, — xodim bilan ish 
beruvchining kelishuviga binoan belgilanadi. 
Xodimni surunkasiga ikki smena davomida ishga jalb etish taqiqlanadi. 
(Ozbekiston respublikasi MK). 
126-modda. Dam olish vaqti tushunchasi 
Dam olish vaqti — xodim mehnat vazifalarini bajarishdan xoli bo’lgan va 
bundan u o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanishi mumkin bo’lgan vaqtdir. (Ozbekiston 
respublikasi MK). 
128-modda. Kundalik dam olish vaqtining muddati 
Ishning tugashi bilan keyingi kuni (smenada) ish boshlanishi o’rtasidagi 
kundalik dam olish vaqtining muddati o’n ikki soatdan kam bo’lishi mumkin emas. 
(Ozbekiston respublikasi MK). 
Xodimlarni dam oladigan kunlari ishga jalb etish (120, 132, 245-moddalarda) belgilangan 
16 
cheklanishlarga  rioya  etgan  holda  amalga  oshiriladi.  Ishlab  chiqarishda  texnik  va  boshqa 
sabablarga 
ko’ra  ishni  to’xtatib  turish  mumkin  bo’lmagan  joylarda,  aholiga  xizmat  ko’rsatish  zarurati 
bo’lgan 
ishlarda,  shuningdek  kechiktirib  bo’lmaydigan  ta’mirlash  va  yuk  ortish  tushirish  ishlarida 
bayram 
kunlari  ishlashga  ruxsat  etiladi  (132-modda).  Dam  olish  va  bayram  kunlari  bajariladigan  ishlar 
uchun 
kompensatsiya va haq to’lash mehnat kodeksining 157- moddasiga muvofiq amalga oshiriladi. 
Korxonalar  va  ayrim  ishlab  chiqarishlarda  ish  turiga  qarab,  kundalik  yoki  haftalik  ish  kuniga 
rioya qilib 
bo’lmaydigan toifadagi ishchilar va xizmatchilarga, kasaba uyushmasi bilan kelishilgan holda ish 
kunini jamlab hisobga olish (123-modda) usulini kiritishga yo’l qo’yiladi. 
Qishloq xo’jalik dala ishlarining qizg’in pallasida, ish kunini 12 soatga uzaytirish va dala ishlari 
kamayganda  yoki  qish  vaqtida  ish  kunining  davom  etishini  5  soatga  qisqartirishga  ruxsat 
beriladi, 
bunda  faqat  yil  mobaynida  ish  vaqtini  jamlab  hisoblashga  rioya  qilinadi.  Hamma  ishchi, 
xizmatchi va 
o’rindoshlik asosida ishlayotgan xodimlarga dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi, 
o’rtacha  ish  haqi  saqlangan  holda  yillik  mehnat  ta’tilini  berishi  lozim  (133  modda).  Uning 
muddati 
mehnat kodeksining 134,135-moddalarida aks ettirilgan. 
Zararli mehnat sharoitlarida ish bajaradigan ishchi va xizmatchilarga qo’shimcha ta’tildan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

tashqari  (137,138-moddalar),  qisqartirilgan  ish  kuni  joriy  etiladi  (117,118-  moddalar). 
Korxonalarda 
qo’shimcha  ta’til  olish  huquqini  beruvchi  ishlar,  kasblar  va  lavozimlar  ro’yxati,  ta’tillarning 
muddati, 
ularni berish tartibi va sharoitlari tarmoq kelishuvlari, jamoa shartnomalarida belgilab qo’yiladi, 
agar 
ular tuzilmagan bo’lsa, ish bilan ta’minlovchi tomonidan kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki 
xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishib olingandan keyin belgilanadi. 
Xotin-qizlar mehnatini muhofaza qilish. Ayollar mehnatini taqiqlaydigan noqulay mehnat 
sharoitlaridagi 
ishlarning 
ro’yxati 
va 
yuklarni 
ko’tarishda, 
hamda 
kuzga-qishga 
me’yorlashtirilgan 
yuklarning  sanitariya  me’yorlari,  homilador  ayollar  yengil  ishlarga  yoki  ish  soati  to’liq 
bo’lmagan ish 
joylariga  o’tkazish  mehnat  kodeksi  va  mehnat  muhofazasi  bo’yicha  qonunlar  va  boshqa 
me’yoriy 
hujjatlar asosidagi talablarga javob berishi shart. 
225-modda. Ayollar mehnatini qo’llanish taqiqlanadigan ishlar. 
Mehnat sharoiti noqulay ishlarda, shuningdek yer osti ishlarida ayollar 
mehnatini qo’llanish taqiqlanadi, yer ostidagi ba’zi ishlar (jismoniy bo’lmagan 
ishlar yoki sanitariya va maishiy xizmat ko’rsatish ishlari) bundan mustasnodir. 
Ayollarning ular uchun mumkin bo’lgan me’yordan ortiq yukni 
ko’tarishlari va tashishlari man etiladi. 
Ayollar mehnatini qo’llanish taqiqlanadigan mehnat sharoiti noqulay 
ishlarning ro’yxati hamda ular ko’tarishlari va tashishlari mumkin bo’lgan yuk 
me’yorlarining chegarasini O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy 
muhofaza qilish vazirligi va O’zbekiston Respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi, 
O’zbekiston kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi va ish beruvchilarning 
vakillari maslahatini olgan holda tasdiqlaydi. (Ozbekiston respublikasi MK). 
226-modda. Homilador ayollarni yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish 
omillarining ta’siridan xoli bo’lgan ishga o’tkazish. 
Tibbiy xulosaga muvofiq homilador ayollarning ishlab chiqarish 
me’yorlari, xizmat ko’rsatish me’yorlari kamaytiriladi yoki ular avvalgi 
ishlaridagi o’rtacha oylik ish haqi saqlangan holda yengilroq yoxud noqulay 
ishlab chiqarish omillarining ta’siridan xoli bo’lgan ishga o’tkaziladi. 
Homilador ayolga yengilroq yoki noqulay ishlab chiqarish omillari 
ta’siridan xoli bo’lgan ish berish masalasi hal etilgunga qadar, u ana shu 
sababdan ishga chiqmagan barcha ish kunlari uchun o’rtacha oylik ish haqi 
saqlangan holda ishdan ozod etilishi lozim. (Ozbekiston respublikasi MK). 
17 
228-modda. Tungi ishlarda, ish vaqtidan tashqari ishlarda, dam olish 
kunlaridagi ishlarda ayollar mehnatini qo’llanishni va ularni xizmat safariga 
yuborishni cheklash 
Homilador ayollarni va o’n to’rt yoshga to’lmagan bolasi (o’n olti yoshga 
to’lmagan nogiron bolasi) bor ayollarni ularning roziligisiz tungi ishlarga, ish 
vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga jalb qilishga va xizmat 
safariga yuborishga yo’l qo’yilmaydi. Shu bilan birga homilador ayollarni va uch 
yoshga to’lmagan bolasi bor ayollarni tungi ishlarga jalb qilishga bunday ish ona 
va bolaning sog’lig’i uchun xavf tug’dirmasligini tasdiqlovchi tibbiy xulosa 
bo’lgan taqdirdagina yo’l qo’yiladi. (Ozbekiston respublikasi MK). 
Jamoa va mehnat shartnomalari. O’zbekiston Respublikasining mehnat kodeksining 29-56 
va 72-113-moddalariga asosan mehnat munosabatlarini tartibga solish uchun jamoa va mehnat 
shartnomalari tuziladi va ma’muriyatga quyidagi vazifalar yuklanadi: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

• Sog’lom va xavfsiz ish sharoitlarini ta’minlash; 
• Kasb kasalliklarini va jarohatlarni ogohlantiruvchi zamonaviy xavfsizlik texnika 
vositalarini tatbiq qilish; 
• Ishchi xizmatchilarni bepul korjoma va himoya vositalari bilan ta’minlash; 
• Zararli ish sharoitlarida sut va maxsus ovqatlar bilan ta’minlash; 
• Tibbiyot ko’riklarini o’z vaqtida o’tkazib turish; 
• Yo’riqnomalarning barcha turlarini o’z vaqtida o’tkazib turish. 
29-modda. Jamoa shartnomalari va kelishuvlarining tushunchasi va maqsadi 
Jamoa shartnomasi — korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o’rtasidagi 
mehnatga oid, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi 
me’yoriy hujjatdir. 
Jamoa kelishuvi — muayyan kasb, tarmoq, hudud xodimlari uchun mehnat 
shartlari, ish bilan ta’minlash va ijtimoiy kafolatlar belgilash borasidagi 
majburiyatlarni o’z ichiga oluvchi me’yoriy hujjatdir. 
Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning 
mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning 
ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida 
tuziladi. (Ozbekiston respublikasi MK). 
72-modda. Mehnat shartnomasining tushunchasi va taraflari 
Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o’rtasida muayyan 
mutaxassislik, malaka, lavozim bo’yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo’ysungan 
holda taraflar kelishuvi, shuningdek mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida haq evaziga bajarish 
haqidagi kelishuvdir. 
Xodim va ish beruvchi mehnat shartnomasining taraflari bo’lib 
hisoblanadilar. 
Mehnat shartnomasini tuzish haqidagi kelishuvdan oldin qo’shimcha 
holatlar (tanlovdan o’tish, lavozimga saylanish va boshqalar) bo’lishi mumkin. 
Xodim o’rindoshlik asosida ishlash to’g’risida, basharti bu qonun hujjatlari 
bilan taqiqlanmagan bo’lsa, mehnat shartnomalari tuzishi mumkin. (Ozbekiston 
respublikasi MK). 
2.2. Mehnat xavfsizligi standartlar tizimi 
Yangi texnologik jarayonlarning yaratilishi, yangi ashyolarning qo’llanilishi yangicha 
18 
yondashuvni,  mehnat  xavfsizligini  ta’minlashning  yangi  usullar  hamda  vositalarini  ishlab 
chiqarishni, 
shuningdek,  ana  shu  masalalar  bo’yicha  yangi  me’yor  turlarini  yaratishni  taqozo  etdi.  Shu 
sababli 
mehnat  muhofazasiga  doir  me’yoriy  hujjatlarni  tartibga  solish  zarurati  paydo  bo’ldi.  Bu 
hujjatlar 
davlat  standartlashtirish  tizimining  tarkibiy  qismiga  aylandi.  Davlat  standartlari  mehnat 
sharoitini va 
mehnat  muhofazasini  yaxshilashning  zaminidir.  Har  qaysi  korxona  davlat  standartlarining 
umumiy 
talablariga  qat’iy  amal  qilgan  holda  o’zining  tarmoq  standartlarini  ishlab  chiqadi,  bu 
standartlarda 
tarmoqdagi  mehnatning  o’ziga  xos  xususiyatlari  hisobga  olinadi.  Mazkur  hujjatlar  asosida 
ilmiy-sanoat 
birlashmalari  zavod  va  fabrikalar,  korxonalar  uchun  standartlar  yaratiladi  va  bu  standartlar 
har qaysi 
bo’linma ish o’rni uchun mehnat xavfsizligi bo’yicha fan va ilg’or tajribalar asosida tavsiyalar 
beradi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Mehnat xavfsizligi standartlari tizimi (MXST) bu o’zaro bog’liq standartlar to’plamidan iborat 
bo’lib, ular uch guro’hga bo’linadi va quyidagilarni belgilaydi: 
• Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillariga doir umumiy 
talablar hamda me’yorlar; 
• Ishlab chiqarish jarayonlariga doir xavfsizlikning umumiy talablari; 
• Ishlovchilarni himoyalash vositalariga doir talablar; 
• Mehnat xavfsizligini baholash uslubi. 
«O’zstandart» davlat agentligi standartlarning amal qilish vaqtini besh yil muddatga belgilaydi 
va 
ushbu muddat o’tgandan so’ng ular yangilanadi va qayta ko’rib chiqiladi. MXST standartlari 
umumdavlat,  tarmoq,  respublika  miqyosida  bo’lishi  mumkin.  Ushbu  standartlarga  ko’rsatilgan 
talablar 
va  qoidalarni  barcha  vazirliklar,  idoralar,  xo’jalik  va  muassasalar  bajarishga  majbur.  Ularga 
amal 
qilmaganlar qonun yo’li bilan jazolanadilar. 
MXST faoliyat turlaridan kelib chiqqan holda xavfsizlikning talablari, me’yorlari va 
qoidalaridan  iborat  bo’lib,  ish  jarayonida  xavfsizlikni  ta’minlash  hamda  kishilarning  ish 
qobiliyatini va 
sog’lig’ini  saqlashga  yo’naltirilgan  tizimdir.  Tizim  shuningdek,  umumdavlat,  tarmoq  va 
korxonalar 
standartlarini o’z ichiga oladi. Asos bo’ladigan davlat standartlar tizimida atamalar ta’rifi va 
tushunchalar berilgan bo’lib, mehnatni muhofaza qilishda: 
o ishlab chiqarishdagi hisobga olinadigan zararli omillarning tasnifi; 
o ishlab chiqarish uskunalari va jarayonlaridagi himoyalanish vositalari tasnifi; 
o bino va inshootlarga qo’yiladigan xavfsizlik talablari me’yorlari bayon etilgan. 
MXSTning mazmuni, tizimi va vazifasi, shuningdek tuzilishi, standartlar mazmuni va 
kelishuvi ГОСТ 12.0.001.82da ifodalangan bo’lib, bunda: 
• birinchi ikki son (12) shu ГОСТni MXST ga qarashli ekanligini; 
• uchinchi son (0) — tizim «ost» (tarmoq) shifrini; 
• keyingi uch son (001) — «ost»( tarmoq) tizim standartining tartib raqamini; 
• va oxirgi ikki son (82) — standartning ro’yxatga olingan yilini ko’rsatadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan turli xususyatli noqulay xavli va zarali 
omillarning  inson  sog’ligiga  salbiy  ta’siri  hisobga  olinib  MXST  quyidagi  guro’hlarda  o’z 
ifodasini 
topgan: 
• Birinchi guro’hdagi MXST-ГОСТ 12.1.008-76-«Biologik xavfsizlik»; 
• Ikkinchi guro’hdagi MXST-ГОСТ 12.2.019-86- «Qishloq xo’jaligi traktorlari va uziyurar 
mashinalarga qo’yiladigan xavfsizlik»; 
• Uchunchi guro’hdagi MXST-ГОСТ 12.3.00275-«Ishlab chiqarish jarayonlari, texnologik 
jaranyonlarga, ish joylari va maydonlariga, ishchi o’rinlarini tashkil qilishga qo’yiladigan 
xavfsizlik talablarini»; 
• To’rtinchi guro’hdagi MXST- ГОСТ 12.4.024-76-«Ishchilarni xavfli omillardan 
himoyalash chora va vositalari». 
• Beshinchi guro’h standartlari xavfsizlik talablarini nazorat qilish usullarini, injener 
tarmoqlarining tuzilishini, inshoot va binolardan foydalanish va ta’mirlanishni, qurilish 
jarayonlarida xafsizlikni ta’minlashni o’z ichiga oladi. 
Tarmoq standartlari (TS), umumdavlat standartlari negizida yaratilgan bo’lib, mehnat 
muhofazasi qoida va me’yorlariga aniqlikni ushbu tarmoq sharoitiga muvofiq kiritadi. Masalan, 
tarmoq 
19 
standarti  TS  46.0.12682.  «Qishloq  xo’jaligida  mehnatni  muhofaza  qilish  bo’yicha  o’qitishlarni 
tashkil 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

qilish»ning yagona tartibini o’rnatadi. 
Hamma standart va qo’llanmalar fan va texnikaning eng yangi yutuqlariga asoslangan holda 
o’zgartirishlar kiritish maqsadida har besh yilda qaytadan ko’rib chiqilishi shart. 
2.3. Mehnat xavfsizligi bo’yicha qoida va talablarni 
buzuvchi shaxslar javobgarligi 
Davlat qonunchiligi mehnat muhofazasi qoida va me’yorlarining buzilishi uchun qat’iy 
javobgarlik  belgilaydi.  Baxtsiz  hodisaning  og’ir-yengillik  darajasiga  qarab  javobgarlikni  biror 
turi 
qo’llaniladi. Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarni 
buzganlik uchun javobgarlik «Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida»gi qonunning, quyidagi 
moddalarida o’z aksini topgan. 
25-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta’minlanmagani 
uchun korxonalarning javobgarligi 
Korxonalar mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta’minlanmaganligi 
uchun ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan ijtimoiy 
sug’urta qilish maqsadlariga oshirilgan tariflar bo’yicha mablag’lar ajratadilar. 
Tariflar mehnat sharoiti, bajariladigan ishlar xavfliligi, zararliligi va og’irligiga 
bog’liq holda vaqti-vaqti bilan qayta ko’rib chiqiladi. 
O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish 
vazirligining mehnat sharoitlari davlat ekspertizasi bergan xulosa tariflarni qayta 
ko’rib chiqish uchun asos hisoblanadi. 
(25-moddaga O’zbekiston Respublikasining 12.05.2001y. 220- II -son Qonuniga 
muvofiq o’zgartishlar kiritilgan) (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
26-modda. Mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab 
chiqarish ahamiyatidagi mahsulotni tayyorlaganlik va sotganlik uchun 
korxonalarning iqtisodiy javobgarligi. 
Mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish 
ahamiyatiga molik mahsulot ishlab chiqarayotgan va etkazib berayotgan 
korxonalar iste’molchilarga etkazilgan zararni O’zbekiston Respublikasi 
qonunlarida belgilanadigan tartibda va shartlarda qoplaydilar. 
Mehnatni muhofaza qilish bo’yicha standartlar, qoidalar va me’yorlarning 
O’zbekiston Respublikasida belgilangan talablariga nomuvofiq ishlab chiqarish 
vositalarini, yakka tartibdagi va jamoani himoyalash vositalarini, shu jumladan 
xorijdan sotib olinganlarini sotish va targ’ib qilish g’ayriqonuniy hisoblanadi. 
Bunday faoliyat natijasida korxona olgan foyda belgilangan tartibda byudjetga 
musodara qilinishi kerak. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
27-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy 
hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik 
Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar 
buzilishida aybdor bo’lgan yoki davlat va jamoatchilik nazorati idoralari 
vakillarining faoliyatiga monelik qilayotgan mansabdor shaxslar O’zbekiston 
Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda intizomiy, ma’muriy yoki jinoiy 
javobgarlikka tortiladilar. 
Korxonalarning boshqa xodimlari mehnatni muhofaza qilishga doir 
me’yoriy hujjatlarning talablarini buzganlik uchun belgilagan tartibda 
javobgarlikka tortiladilar. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
20 
Intizomiy  javobgarlik  qishloq  xo’jaligi  korxonalarining  xodimlariga  ichki  mehnat 
tartibqoidalarida 
ko’rsatilgan talablarni bajarmaganliklari uchun ma’muriyat oldida javob berish 
mas’uliyatini yuklaydi. Xodimlarga mehnat intizomini buzganligi uchun ish bilan ta’minlovchi 
qo’yidagi intizom jazo choralarini qo’llashga haqli: 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

181-modda. Intizomiy jazolar 
Xodimga mehnat intizomini buzganligi uchun ish beruvchi quyidagi intizomiy jazo 
choralarini qo’llashga haqli: 
1) hayfsan; 
2) o’rtacha oylik ish haqining o’ttiz foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda 
jarima. 
Ichki mehnat tartibi qoidalarida xodimga o’rtacha oylik ish haqining ellik 
foizidan ortiq bo’lmagan miqdorda jarima solish hollari ham nazarda tutilishi 
mumkin. Xodimning ish haqidan jarima ushlab qolish ushbu Kodeksning 164- 
moddasi talablariga rioya qilingan holda ish beruvchi tomonidan amalga 
oshiriladi; 
3) mehnat shartnomasini bekor qilish (100-modda ikkinchi qismining 3 va 
4-bandlari). 
Ushbu moddada nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarini qo’llanishi 
taqiqlanadi. 
(181-moddaga O’zbekiston Respublikasining 20.08.1999y. 832-1-son Qonuniga 
muvofiq o’zgartishlar kiritilgan ). (Ozbekiston respublikasi MK). 
Xodimning ish haqidan jarima ushlab qolish Mehnat kodeksining 164-moddasiga rioya 
qilgan holda ish bilan ta’minlovchi tomonidan amalga oshiriladi. 
164-modda. Mehnat haqidan ushlab qolish 
Umumiy qoidaga ko’ra, xodimning yozma roziligi bilan, bunday rozilik 
bo’lmagan taqdirda esa, — sudning qaroriga asosan mehnat haqidan ushlab 
qolinishi mumkin. 
Quyidagi hollarda xodimning roziligidan qat’iy nazar, mehnat haqidan 
ushlab qolinadi: 
1) O’zbekiston Respublikasida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy 
to’lovlarni undirish uchun; 
2) sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun; 
3) ish haqi hisobiga berilgan avansni ushlab qolish uchun, xo’jalik 
ehtiyojlariga, xizmat safarlariga yoki boshqa joydagi ishga o’tganligi munosabati 
bilan berilgan bo’lib, sarf qilinmay qolgan va o’z vaqtida qaytarilmagan avansni 
ushlab qolish uchun hamda hisob-kitobdagi xatolar natijasida ortiqcha to’langan 
summani qaytarib olish uchun. Bunday hollarda ish beruvchi avansni qaytarish 
yoki qarzni to’lash uchun belgilangan muddat tamom bo’lgan kundan yoxud haq 
to’lash noto’g’ri hisoblab chiqaril-gan kundan boshlab bir oydan kechiktirmasdan 
avans yoki qarzni ushlab qolish haqida farmoyish berishga haqlidir. Agar bu 
muddat o’tib ketgan bo’lsa yoki xodim xo’jalik ehtiyojlariga, xizmat safarlariga 
yoxud boshqa joydagi ishga o’tganligi munosabati bilan berilgan avansning 
ushlab qolinishini asossiz yoki miqdorini noto’g’ri deb hisoblasa, u holda qarz sud 
tartibida undiriladi; 
4) hisobidan xodim ta’til olib bo’lgan ish yili tugamasdan turib mehnat 
shartnomasi bekor qilinganda, — ta’tilning ishlanmagan davrga tegishli kunlari 
uchun. Ana shu kunlar uchun haq mehnat shartnomasi ushbu Kodeks 89- 
moddasining to’rtinchi qismida, 100-moddasi ikkinchi qismining 1 va 2- 
21 
bandlarda, 106-moddasining 1 va 2-bandlarida ko’rsatilgan asoslarga ko’ra, 
shuningdek o’qishga kirganligi yoki pensiyaga chiqqanligi munosabati bilan bekor 
qilinganda ushlab qolinmaydi; 
5) xodim tomonidan ish beruvchiga etkazilgan zararni qoplash uchun, agar 
etkazilgan zararning miqdori xodimning o’rtacha oylik ish haqidan ortiq 
bo’lmasa; 
6) ushbu Kodeksning 181-moddasi birinchi qismining 2-bandida nazarda 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

tutilgan jarimani undirish uchun. 
Ish haqini har gal to’lash vaqtida ushlab qolinadigan haqning umumiy 
miqdori xodimga tegishli bo’lgan mehnat haqining ellik foizidan ortib ketmasligi 
lozim. (Ozbekiston respublikasi MK). 
Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilish mehnat kodeksida 
quyidagicha o’z aksini topgan: 
100-modda. Mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor 
qilish. 
Nomuayyan muddatga tuzilgan mehnat shartnomasini ham, muddati 
tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ish beruvchining 
tashabbusi bilan bekor qilish asosli bo’lishi shart. 
Quyidagi sabablardan birining mavjudligi mehnat shartnomasini bekor 
qilishning asosli ekanligini bildiradi: 
1) texnologiyadagi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etishdagi 
o’zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xususiyatining o’zgarishiga olib 
kelgan ishlar hajmining qisqarganligi yoxud korxonaning tugatilganligi; 
2) xodimning malakasi etarli bo’lmaganligi yoki sog’lig’i holatiga ko’ra 
bajarayotgan ishiga noloyiq bo’lib qolishi; 
3) xodimning o’z mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzganligi. Avval 
mehnat vazifalarini buzganligi uchun xodim intizomiy yoki moddiy javobgarlikka 
tortilgan yoxud unga nisbatan mehnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy 
hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo’llanilgan kundan e’tiboran bir yil 
mobaynida xodim tomonidan takroran intizomga xilof nojo’ya harakat sodir 
qilinishi mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzish xisoblanadi; 
4) xodimning o’z mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzganligi. 
Xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi 
mumkin bo’lgan mehnat vazifalarini bir marta qo’pol ravishda buzishlarning 
ro’yxati: 
ichki mehnat tartibi qoidalari; 
korxona mulkdori bilan korxona rahbari o’rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi; 
ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo’llaniladigan intizom haqidagi nizom va 
ustavlar bilan belgilanadi. 
Xodimning o’z mehnat vazifalarini buzishi qo’pol tusga egaligi yoki ega 
emasligi har bir muayyan holda sodir qilingan nojo’ya harakatning og’iryengilligiga 
hamda bunday buzish tufayli kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin 
bo’lgan oqibatlarga qarab hal etiladi; 
5) o’rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul 
qilinipsh munosabati bilan, shuningdek mehnat shartlariga ko’ra o’rindoshlik ishi 
cheklanishi sababli o’rindoshlar bilan mehnat shartnomasining bekor qilinganligi; 
6) korxona rahbari, uning o’rinbosarlari, bosh buxgalter bilan, korxonada 
bosh buxgalter lavozimi bo’lmagan taqdirda esa, bosh buxgalter vazifasini amalga 
oshiruvchi xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasi mulkdorning almashishi 
sababli bekor qilinganligi. Mazkur asos bo’yicha mehnat shartnomasini korxona 
22 
mulk qilib olingan kundan boshlab uch oy mobaynida bekor qilishga yo’l 
qo’yiladi. Xodimning vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davri, mehnat 
to’g’risidagi qonunlar hamda boshqa me’yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan 
ta’tillarda bo’lgan vaqti, uzrli sabablarga ko’ra ishda bo’lmagan boshqa davrlari 
bu muddatga kiritilmaydi. 
Xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik davrida va mehnat to’g’risidagi 
qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan ta’tillarda bo’lgan 
davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

yo’l qo’yilmaydi, korxona butunlay tugatilgan hollar bundan mustasno. 
(100-moddaga O’zbekiston Respublikasining 12.05.2001 y. 220-P-son Qonuniga 
muvofiq o’zgartishlar kiritilgan). (Ozbekiston respublikasi MK). 
Ushbu moddada nazarda tutilmagan intizomiy jazo choralarini qo’llash taqiqlanadi. 
Ma’muriy javobgarlik — mol-mulkka yoki moddiy narsalarga oid jazo (jarima va 
musodara). Ma’muriy jazo mehnat muhofazasini nazorat qilib turuvchi mansabdor shaxslar 
tomonidan  beriladi.  Ma’muriy  boshqaruv  xodimlariga  mehnat  muhofazasi  qoidalari  va 
me’yorlarini 
buzganliklari uchun jarima solinadi. Jazo berishda professional me’yorlarga qat’iy rioya qilish 
lozim. 
Jinoiy javobgarlik — ozodlikdan mahrum qilish yoki lavozimidan bo’shatish; mehnat 
muhofazasiga doir qoidalar buzilishi natijasida odamlar bilan baxtsiz hodisalar ro’y bersa yoki 
boshqa og’ir oqibatlarga sabab bo’lsa, qoidani buzgan shaxslar jinoiy javobgarlikka tortiladi. 
Respublikamizning jinoyat kodeksida mehnatkashlarning salomatligini muhofaza qilish uchun 
javobgarlikni nazarda tutadigan bir necha modda bor. Jinoyat kodeksidagi modda bir yilgacha 
ozodlikdan mahrum qilish yoki shu muddatga axloq tuzatish ishlariga jalb qilish, jarima solish 
yoxud lavozimidan bo’shatash tarzida jazolashni nazarda tutadi. Bir necha kishiga tan jarohati 
etashiga  sabab  bo’lgan  qoida  buzishlar  uchun  jinoiy  javobgarlikning  yanada  qattiq  choralari 
nazarda 
tutilgan. 
Moddiy javobgarlik — bu ishchi va xizmatchilarning aybi bilan korxonaga haqiqiy zarar 
etkazilgan bo’lsa, ular shu zararni to’lashga majburdirlar. 
185-modda. Mehnat shartnomasining bir tarafi boshqa tarafga etkazgan zararni 
qoplash majburiyati 
Mehnat shartnomasining bir tarafi (ish beruvchi yoki xodim) mehnat 
sohasidagi vazifalarni bajarishi munosabati bilan boshqa tarafga etkazgan 
zararini ushbu Kodeks va mehnat to’g’risidagi boshqa me’yoriy hujjatlarda 
belgilangan qoidalarga muvofiq qoplaydi. 
Mehnat shartnomasi yoki unga qo’shimcha ravishda tuzilgan yozma 
shakldagi kelishuvda, shuningdek jamoa shartnomasida mehnat shartnomasi 
taraflarining moddiy javobgarligi aniqlashtirib qo’yilishi mumkin. Bunda 
shartnoma bo’yicha ish beruvchining xodim oldidagi javobgarligi ushbu Kodeksda 
nazarda tutilganidan kam, xodimning ish beruvchi oldidagi javobgarligi esa 
nazarda tutilganidan ko’p bo’lmasligi kerak. Zarar etkazilganidan keyin mehnatga 
oid munosabatlarning bekor qilinganiga mehnat shartnomasi taraflarini moddiy 
javobgarlikdan ozod qilishga sabab bo’lmaydi. (Ozbekiston respublikasi MK). 
186-modda. Moddiy javobgarlikning yuzaga kelishi shartlari 
Mehnat shartnomasining bir tarafi o’zining g’ayrihuquqiy, aybli xulq-atvori 
(harakati yoki harakatsizligi) natijasida boshqa tarafga etkazgan zarari uchun, 
basharti ushbu Kodeksda boshqacha holat nazarda tutilmagan bo’lsa, moddiy 
javobgar bo’ladi. 
Taraflarning har biri o’ziga etkazilgan moddiy zararning miqdorini isbotlab 
berishi shart. (Ozbekiston respublikasi MK). 
23 
Zararni qoplash ma’muriyatning buyrug’ bilan xodimdan yozma rozilik olingan holda ish 
haqidan ushlab qolish yo’li bilan amalga oshiriladi. Yozma rozilik bo’lmagan yoki xodim rozilik 
bermagan taqdirda ish haqidan ushlab qolinmaydi va zararni qoplash masalasi ma’muriyatning 
arizasiga ko’ra hokimiyat xalq sudi tomonidan hal qilinadi. 
2.4. Mehnatni muhofaza qilish qonunlariga rioya qilishda 
davlat, muassasa va jamoa nazorati. 
Mehnatni muhofaza qilishning holati ustidan davlat nazorati va tekshiruvini davlat organlari 
mehnat kodeksining 223-moddasida belgilangan talab asosida amalga oshiradi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

223-m o d d a. Mehnatni muhofaza qilishning holati ustidan nazorat qilish va 
tekshiruv o’tkazish 
Mehnatni muhofaza qilishning holati ustidan davlat nazorati va tekshiruvini 
davlat organlari amalga oshiradilar. 
Mehnatni muhofaza qilishning me’yor va qoidalariga rioya etilishi ustidan 
jamoat tekshiruvini kasaba uyushmalari va xodimlarning boshqa vakillik organlari 
amalga oshiradilar. (Ozbekiston respublikasi MK). 
«Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida»gi qonunning mehnatni muhofaza qilishga doir 
qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati 
vakolatlari quyidagi moddalar asosida amalga oshiriladi: 
22-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat nazorati 
Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga 
hamma joylarda rioya etilishi ustidan davlat nazoratini bunga maxsus vakolat 
berilgan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydigan nizom 
asosida ishlovchi davlat idoralari amalga oshiradilar. (Ozbekiston respublikasi 
MMQQ). 
23-modda. Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa 
me’yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazorati 
Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga 
rioya etilishi ustidan jamoatchilik nazoratini mehnat jamoalari va kasaba 
uyushmasi tashkilotlari tomonidan mehnatni muhofaza qilish bo’yicha o’zlari 
saylaydigan vakillar amalga oshiradilar. 
Mehnatni muhofaza qilish bo’yicha maxsus tayyorgarlikdan o’tgan vakil ish 
joylarida mehnat muhofazasining ahvolini moneliksiz tekshirish, aniqlangan 
kamchiliklarni bartaraf etish va aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish 
to’g’risida takliflar kiritish huquqiga egadir. Mehnat muhofazasi bo’yicha vakilga 
o’z vazifalarini bajarishi uchun har haftada ish paytida kamida ikki soat vaqt 
ajratib beriladi va o’rtacha ish haqi miqdorida haq to’lanadi. (Ozbekiston 
respublikasi MMQQ). 
Ishlab chiqarishni tarmoqlari bo’yicha mehnat muhofazasi talablarini bajarilishi ustidan 
nazoratni quyidagi davlat idoralari amalga oshiradi: 
Tog’ texnika nazorati — sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarida bug’ qozonlarini 0,07 MPa 
bosimdan yuqori ishlaydigan idishlarni, yuk ko’tarish mexanizmlari va qurilmalarni ishlatish 
qoidalarini  bajarilishini  va  gaz  ta’minot  tizimi  qurilishini,  ishlatilishini  va  boshqalarni nazorat 
qiladi. 
24 
Texnik nazorat — jamoa xo’jaliklari va boshqa qishloq xo’jaligi korxonalari hamda 
tashkilotlardagi mashina va uskunalarning texnik holatining nazorati, shahar va viloyat Davlat 
mehnat 
texnik inspektsiyalari orqali amalga oshiriladi. 
Qishloq xo’jalik texnika nazorat organlari traktorlar, kombaynlar va boshqa murakkab 
uskunalarning  texnik  holatini,  shuningdek  ularni  ishlatish  qoidalariga  rioya  qilishini, 
mashinalarni 
ta’mirlash  va  texnik  xizmat  ko’rsatish  sifatini  (ixtisoslashgan  ustaxonalar,  zavodlar  va 
ta’mirlash 
korxonalaridan tashqari) davlat nazoratidan o’gkazadilar. 
Sanitariya nazorati — respublikamiz davlat, sanitariya nazorati ishlab chiqarishda 
kasalliklarni  kamaytirish,  tashqi  muhitni  (suv  havzalari,  tuproq,  va  atmosfera  havosi) 
ifloslanishining 
oldini  olishga,  mehnat  sharoitini  sog’lomlashtirishga  yo’naltirilgan  sanitariya  gigiyena, 
sanitariyaepidemiologik 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

chora-tadbirlarini o’tkazilishini nazorat qiladi, shuningdek, kasallanishning oldini 
olishga qaratilgan chora-tadbirlarning o’tkazilishini tekshirib turadi. 
Energetika nazorati — elektr qurilmalarining texnik holatini, ularga xizmat ko’rsatishda 
xavfsizlikni ta’minlaydigan chora-tadbirlar o’tkazilishini nazorat qilib turadi. 
Yong’in xavfsizligi nazorati — uning vazifasiga, yangi qurilayotgan va ta’mirlanayotgan 
korxona,  tashkilotlar  va  aholi  yashaydigan  joylar  uchun  muhandislik  texnikaviy  yong’inga 
qarshi 
chora-tadbirlarni  ishlab  chiqish,  ularning  amalga  oshirilishini  nazorat  qilish,  ishlab  turgan 
korxonalarda 
yong’inga qarshi profilaktik rejim tashkil qilish, yong’inni oldini olish va o’chirishga keng 
jamoatchilikni jalb qilish ishlarini olib boradi. 
Avtomobil inspektsiyasi — o’zining viloyat, tuman inspektorlari orqali avtomobillarning, yuk 
tashuvchi  traktorlarning  texnik  holatini,  haydovchilarning  yo’l  harakati  qoidalariga  rioya 
qilishlarini 
nazorat  qilib  turadi,  shuningdek,  yo’l-transport  hodisalarini  oldini  olishga  doir  profilaktik 
ishlarni olib 
boradi. 
Korxona nazorati – mehnat muhofazasiga doir ishlarni tashkil qilish va unga umumiy 
rahbarlik  qilish,  korxonalarda  o’rinbosarlardan  biriga,  jamoa  xo’jaliklarida  rahbarlar 
zimmasiga 
yuklatiladi. Xo’jalikda mehnat muhofazasiga doir barcha tashkiliy ishlarni mehnat muhofazasi 
bo’yicha muhandis yoki bosh muhandis o’tkazadi. O’zbekiston Respublikasining «Mehnatni 
muhofaza qilish to’g’risidagi» qonunining 14- moddasiga asosan: 
14-modda. Mehnatni muhofaza qilish xizmatlari 
Vazirliklar, idoralar, konsernlar, assosiatsiyalar, boshqa xo’jalik organlari 
kasaba uyushmalari Markaziy (respublika) qo’mitasi bilan kelishib o’zlari 
tasdiqlaydigan nizomga muvofik, mehnat muhofazasi ishlarini muvofiqlashtirib 
boradilar. 
Xodimlar soni 50 nafar va undan oshadigan korxonalarda maxsus 
tayyorgarlikka ega shaxslar orasidan mehnatni muhofaza qilish xizmatlari tuziladi 
(lavozimlar joriy etiladi), 50 va undan ziyod transport vositalariga ega bo’lgan 
korxonalarda esa bundan tashqari yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari tuziladi 
(lavozimlar joriy etiladi). Xodimlar soni va transport vositalari miqdori kamroq 
korxonalarda mehnatni muhofaza qilish xizmatining vazifalarini bajarish 
rahbarlardan birining zimmasiga yuklanadi. 
Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari kasaba 
uyushmasi qo’mitasi bilan kelishilgan nizomlar asosida ishlaydi va o’z maqomiga 
ko’ra korxonaning asosiy xizmatlariga tenglashtiriladi hamda uning rahbariga 
bo’ysunadi. 
Mehnatni muhofaza qilish xizmatlarining mutaxassislari barcha xodimlar 
mehnatni muhofaza qilish qoidalari va me’yorlariga rioya etishlarini nazorat 
qilish, tarmoq bo’linmalari rahbarlariga aniqlangan nuqsonlarni bartaraf etish 
haqida bajarilishi shart bo’lgan ko’rsatmalar berish, shuningdek mehnatni 
muhofaza qilish to’g’risidagi qonunlarni buzayotgan shaxslarni javobgarlikka 
tortish haqida korxonalarning rahbarlariga taqdimnomalar kiritish huquqiga 
egadirlar. 
25 
Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlarining 
mutaxassislari ularning xizmat vazifalariga taalluqli bo’lmagan ishlarni 
bajarishga jalb etilishlari mumkin emas. 
Mehnatni muhofaza qilish va yo’l harakati xavfsizligi xizmatlari korxona 
faoliyati to’xtatilgan taqdirdagina tugatiladi. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Jamoat nazorati — bu ishni mehnat jamoalari va kasaba uyushmasi organlari tomonidan 
mehnat muhofazasi  bo’yicha  saylangan  vakil tomonidan  olib  boriladi.  Maxsus  tayyorgarlikdan 
o’tgan 
mehnatni muhofaza qilish bo’yicha vakil, ish joylarida, mehnat xavfsizligi holatini qarshilik 
ko’rsatilmagan  holda  tekshirish,  aniqlangan  kamchiliklar  va  qoida  buzganliklari  bo’yicha 
takliflar 
kiritish va aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish huquqiga egadir. 
21-modda. Xodimlarning korxonadagi vakilligi 
Mehnatga oid munosabatlarda xodimlarning manfaatlarini ifoda etishda 
vakil bo’lish va bu manfaatlarni himoya qilishni korxonadagi kasaba uyushmalari 
va ularning saylab qo’iiladigan organlari yoki xodimlar tomonidan saylanadigan 
boshqa organlar amalga oshirishi mumkin, bu organlarni saylash tartibini, 
ularning vakolatlari muddati va miqdor tarkibini mehnat jamoasining yig’ilishi 
(konferensiyasi) belgilaydi. Xodimlar vakillik qilishni hamda o’z manfaatlarini 
himoya etishni ishonib topshiradigan organni o’zlari belgalaydilar. 
Barcha vakillik organlari o’z vakolatlari doirasida ish olib boradi va 
xodimlar manfaatlarini himoya qilishda teng huquqlardan foydalanadi. 
Korxonada boshqa vakillik organlarining ham bo’lishi kasaba uyushmalarining 
o’z vazifalarini amalga oshirish borasidagi faoliyatiga to’sqinlik qilmasligi lozim. 
Xodimlar va ish beruvchilarning manfaatlarini bitta vakillik organi ifoda 
etishi va himoya qilishi mumkin emas. 
Vakillik organlarining faoliyati ularni saylagan xodimlarning qaroriga binoan, 
shuningdek ular qonun hujjatlariga zid xatti-harakatlar sodir etgan taqdirda esa 
— sud tomonidan ham tugatilishi mumkin. (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
24-modda. Xodimlarning mehnati muhofaza qilinishiga doir huquqlarini 
himoya etish bo’yicha kasaba uyushmalarining huquqlari 
Kasaba uyushmalari xodimlarning mehnati muhofaza qilinishiga doir 
huquqlarini qonunchilik asosida himoya qiladilar. 
Kasaba uyushmalari ishlab chiqarish vositalarini sinash va foydalanishga 
qabul qilish davlat komissiyalari ishida, ishlab chiqarishdagi kasb kasalliklarini 
tekshirishda, tibbiy-mehnat ekspert komissiyasi (TMEK) majlislarida ishtirok 
etadilar. 
Xizmat vazifalarini bajarish chog’ida mayib bo’lish yoki salomatlikka 
boshqacha tarzda putur etishi tufayli keltirilgan zarar qoplanishi uchun hamda 
xodimlarning salomatligi va mehnati muhofaza qilinishiga bo’lgan huquqlari 
cheklangan boshqa hollarda kasaba uyushmalari o’z tashabbusi bilan yoki 
ishlovchilarning arizalariga binoan ularning huquqlarini himoya qilib da’vo 
arizalari bilan sudga murojaat etishlari mumkin. 
(24-moddaga O’zbekiston Respublikasining 07.12.2001y. 320- II -son Qonuniga 
muvofiq o’zgartishlar kiritilgan) (Ozbekiston respublikasi MMQQ). 
Ma’muriy jamoat nazorati — mehnat muhofazasini boshqarish tizimida ish joylarida 
sharoitning  va  mehnat  xavfsizligining  holatini  ma’muriyat  va  kasaba  uyushmasi  qo’mitasi 
tomonidan 
nazorat qilishning shaklidir. 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining o’ziga xos tomonlariga qarab ma’muriy jamoat nazorati 
(Mehnat  muhofazasi  ishlarini  tashkil  qilish  bo’yicha  namunaviy  nizom  -  1996)  uch  bosqichda 
amalga 
26 
oshiriladi: 
• mehnat muhofazasi bo’yicha vakillar har kuni ish boshlanishidan oldin, zarur bo’lganda ish 
kuni davomida nazorat ishlarini amalga oshiradi. Aniqlangan kamchiliklar tekshiruvchilar 
ishtirokida shu zahotiyoq tekshirish natijalari jurnalga yoziladi va u hudud boshlig’ida 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

saqlanadi; 
• ikkinchi bosqichdagi nazoratni hudud boshlig’i va mehnat muhofazasi bo’yicha vakil 
boshchiligidagi komissiya oyiga kamida 2 marta o’tkazadi. Komissiya tarkibiga hududning 
texnik xizmat boshliqlari, korxonaning mehnat muhofazasi bo’limi muhandisi va hududga 
biriktirilgan tibbiy xodim kiradi. 
• nazoratning uchinchi bosqichi korxonaning rahbari yoki bosh muhandisi va kasaba 
uyushmasining vakili rahbarligidagi komissiya yordamida yilning har oyi yoki choragida 
(4 -12 marta) amalga oshiriladi. 
O’tkazilgan  nazoratlar  asosida  kamchiliklar  ro’yxati  tuzilib,  ularni  bartaraf  etish  uchun 
tadbirlar 
ishlab chiqiladi va amalda joriy qilinadi. 
Nazorat uchun savollar. 
1. O’zbekiston Respublikasida mehnat muhofazasi qaysi hujjatlar asosida kafolatlanadi? 
2. O’zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi qachon qabul qilingan va uning maqsadi? 
3. Mehnatni muhofaza qilish to’g’risidagi qonun mazmuni va mohiyati nimadan iborat? 
4. Balog’at yoshidagi ishchilar va o’smirlar ish kuni vaqti necha soatdan iborat? 
5. Balog’at yoshiga etmaganlar mehnatini muhofaza qilish nima? 
6. Ayollar mehnatini muhofaza qilish to’g’risida nimalarni bilasiz? 
7. Mehnat xavfsizligi standartlari tizimi (MXST) nima? 
8. Mehnat muhofazasi qonunlari buzilgandagi javobgarlik nimalardan iborat? 
9. O’zbekiston Respublikasi mehnat muhofazasini nazorat qiluvchi tashkilotlarni 
bilasizmi? 
10. Ma’muriy va jamoat nazoratlar qachon va kim tomonidan o’tkaziladi? 
27