O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi

4.3. Ishlab chiqarishda mikroiqlim ko’rsatgichlari 
va ularning gigiyenik me’yorlari 
Ma’lum og’irlikdagi jismoniy mehnat bilan band bo’lgan kishi o’zini yaxshi his 
qilishi,  ya’ni  u  qizib  ketmasligi  uchun  mikroiqlim  sharoitlari  bir-biri  bilan  o’zaro  bog’liq 
bo’lishi 
kerak. Ish joylaridagi mikroiqlim omilarini harorat, nisbiy namlik, havoning tezligi hamda 
atmosfera bosimi tashkil etadi. Bu sharoitlarni yaratish ГОСТ 12.1.005-86 «Ish joyining havosi. 
Umumiy sanitar-gigiyenik talablar» bilan belgilanadi (4.3-jadval). 
Ish joylaridagi namlikning eng maqbul qiymati 40-60 % deb qabul qilingan, lekin turli 
ishlab  chiqarish  sharoitlardan  kelib  chiqqkan  holda,  ya’ni  ba’zi  bir  texnologik  jarayonlar 
talablari 
nisbiy namlikning o’zgarishiga olib keladi. 
Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0,2 m/s hisoblanadi. Sanitariyaepidemiologiya 
nazoratining tavsiyasiga ko’ra ish joylaridagi havo harakatining yo’l qo’yish 
mumkin bo’lgan tezligi ish joyining haroratiga keltirilgan jadvaldagidek bog’liqdir. 
Ishlab chiqarish xonalarida mikroiqlim omillari qiymati 
4.3-jadval 
Ish kategoriyalari 
Eng qulay 
Ruxsat etilgan 
harorat, 
C° 
Shamolning 
siljish 
tezligi, 
m/s 
Harorat, 
o
C Havoning 
nisbiy 
namligi, 
% 
shamolning siljish 
tezligi, m/s 
doimiy 
ishchi 
joylarida 
doimiy 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

ishchi 
bo’lmagan 
joylar 
Yilning sovuq davrida 
1a 
22-24 0.1 21-25 18-26 75 
O,2 ortiq emas 
1b 
21-23 0.1 20-24 17-25 75 
0,2 ortiq emas 
.lla 18-20 0.2 17-23 15-24 75 
0,3 ortiq emas 
.llb 17-19 0.2 
15-21 13-23 75 
0,4 ortiq emas 
III 16-18 0.3 
13-19 12-20 75 
0,5 ortiq emas 
Yilning issiq davrida 
1a 
23-25 0,1 22-25 20-30 75 
0,1-0,2 
1b 
22-24 0,2 21-28 19-30 75 
0,1-0,3 
.lla 21-23 0,3 18-27 17-29 75 
0,2-0,4 
.llb 20-22 0,3 
16-27 15-29 75 
0,2-0,5 
III 18-20 0,4 15-26 13-28 75 
0,2-0,6 
E s l a t m a: hamma ish kategoriyalari uchun eng qulay nisbiy namlik 40-60% 
47 
a) b) 
4.3-rasm. Havoning nisbiy namligini o’lchovchi Avgust (a) va Asman (b) aspiratsion 
psixrometrlari 
4.4-rasm. Namlikni o’lchovchi gigrograf 
1-dastak; 2-posangi; 3va 4 – yelka; 5-kichik dastak; 6 – rostlagich; 7-qisqich; 8-kronshteyn. 
Muhitning haroratini ma’lum vaqt davomida qayd qilib borish uchun termograflardan va 
lahzaviy o’lchash uchun termometlardan foydalaniladi. 
4.5-rasm. M-16A termografi. 
1-pero; 2-baraban; 3-dastak; 4-o’q; 5-kichik dastak; 6-rostlagich; 7-plastinka. 
48 
a) b) c) 
4.6-rasm. Havo almashishini o’lchovchi katotermometr (a) , kosachali (b) va ASO-3 parrakli (c) 
anemometrlar. 1-kosachalar; 2 – indikatorli o’lchagich 
Ish joylarida havoning harakati ish sharoitini yaxshilashning muhim omillaridan 
hisoblanadi.  Issiqlik  yuqori  bo’lgan  joylarda  havoning  harakati  organizmdan  chiqadigan  issiq 
likni 
atrof-muhitga berilishini yaxshilaydi va aksincha, sovuq ish joylarida organizmga salbiy ta’sir 
qiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0,2 m/s hisoblanadi. Yilning sovuq 
paytlarida  havoning  tezligi  0,2-0,5  m/s,  issiq  joylarda  esa  0,2  -1,0 m/s  bo’lishi  tavsiya  etilgan. 
Issiq 
joylarda bu ko’rsatkich 3,5 m/s. gacha oshirilishi mumkin. 
Mikroiqlimni tashkillashtiruvchi elementlar ko’rsatkichlarini nazorati uchun turli o’lchov 
uskunalardan foydalanadilar. Havoning nisbiy namligini o’lchash uchun Avgust va Asman 
aspirasion psixrometrlari (4.3- rasm) va gigrograflardan keng foydalanadilar. 
Ish o’rinlarida havoni almashish harakat tezligini aniqlash anemometrlar yordamida amalga 
oshiriladi. 
4.4. Ishlab chiqarishda xonalarni isitish va havosini 
almashtirish 
Ishlab chiqarish binolari va texnika vositalari kabinalarida mikroiqlimni ta’minlovchi 
elementlarni omillari qo’shimcha uskuna va vositalar yordamida amalga oshiriladi. Ishchi 
hududdagi  temperaturani  me’yor  darajasiga  etkazish  –  yilning  sovuq  paytlarida  isitish 
uskunalari 
kalarefir va ventilyator, batareyalarga bug’ni bosim ostida haydab berish, yoqish pechlari va 
individual  isitish  uskunalri  yordamida  amalga  oshiriladi  va  aksincha  yilning  issiq  paytlarida 
ishchi 
hududda 
havoni 
sovitish 
maqsadida, 
qo’shimcha 
sovitilgan 
havo 
markazlashgan 
shamollatgichlar 
yordamida va individual shamollatgichlar yordamida amalga oshiriladi. 
ГОСТ 12.1.005-86 talablariga asosan ish joylarida me’yor darajasidagi sharoitlarni yaratish 
uchun isitish jarayonidan keng foydalanadilar. Ish joylarini isitish mahalliy yoki markazlashgan 
holda bo’lishi mumkin. Qishloq xo’jaligida mahalliy isitish tizimi asosan qishloq xo’jaligi 
texnikalarini kabinalarini isitish uchun va ishlab chiqarishdan uzoq bo’lgan maydoni 500m
2 
dan 
ko’p bo’lmagan binolarni isitish uchun qo’llaniladi. Boshqa hollarda markazlashgan isitish 
tizimidan foydalanadilar. 
Issiqlikni etkazuvchi vosita sifatida suv, bug’, yoki havo ishlatilishi mumkin. Ma’lumki suv 
va bug’ maxsus bug’ qozonlari yordamida va muhitni quvurlar yoki radiatorlar orqali isitiladi. 
2 
1 
49 
Havoni qizdirish esa kaloriferlarda, issiq suv, bug’ va elektr toki yordamida amalga oshiriladi. 
Mehnat  muhofazasi  talablaridan  kelib  chiqqan  holda  binolarni  isitish  mavsumi  davomida 
binoning 
barcha joylarida havoni isitilishi teng va bir me’yorda bo’lishi, yong’in va portlash xavfidan xoli 
bo’lishi, ta’mirlashda va foydalanishda qulaylik talablariga javob berishi kerak. 
Qishloq xo’jaligi texnikalari kabinalarini isitish uchun havo yordamida isitish tizimi keng 
qo’llaniladi. 
4.7-rasm. Kabinani isitish sxemasi 4.8-rasm. Kabinani shamollatish va isitish sxemasi 
1–radiator; 2–quvur; 3–rostlovchi 1-havo haydagich; 2-quvurlar; 3 va 8–to’siqlar; 
to’siq; 4 – kabina; 5 – havo haydagich 4–isitish tizim krani; 5–isitish radiatori; 
6-kabina; 7–jalyuz; 9 va 10-havo haydagich. 
Bajariladigan barcha ish turlarini samaradorlik ko’rsatkichlari asosan issiqlik balansining 
ta’minlanganligiga bog’liqdir. Issiqlik balansi quyidagi ko’rsatkichlar asosida baholanadi 
T= T
o
+ T
k
+T
n
+T
b
+T
h 
T
o 
- kiyimning issiqlik o’tkazuvchanligi; 
T
k 
- tana atrofidagi konvetsiya; 
T
n 
- atrof – yuzalarga nurlanish; 
T
b 
- tanadan chiqayotgan namlikni bug’lanishi; 
T
h 
- nafas olayotgan havoni isitish. 
Havoning nisbiy namligi va tozaligi markazlashgan havo almashtirgichlar (ventilyatsiya) 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

tizimi yordamida amalga oshiriladi va havoning harakatlanish usuliga ko’ra tabiiy va mexanik 
shamollatishlar  bo’ladi.  Tabiiy  shamollatishda  xonaga  havo  tabiiy  kuchlar  -  gravitatsion 
(issiqlik) 
va shamol bosimi ta’sirida kiradi. Gravitatsion bosim sovuq va issiq havoning solishtirma 
og’irliklaridagi farq natijasida yuzaga keladi. 
Barcha ishlab chiqarish binolarining havosini tozalab turish tabiiy va mexanik 
shamollatish usullari yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun binoni loyihalanayotganda 
derezalar va devorlarda derazachalar, ventilyatsiya kanallari, quvurlar, derazalar, eshiklar 
o’rnatiladi. Ularning hajmi, binoning umumiy hajmiga nisbatan 2% ni tashkil qilishi kerak. Agar 
tabiiy  ventilyatsiyaning  samarasi  kam  bo’lsa  binoning  ichki  havosini  tozalash  maqsadida 
mexanik 
ventilyatsiyadan foydalaniladi. 
Ventilyatsiya tizimiga belgilangan tartib asosida xizmat ko’rsatib turishi lozim. 
Kutilmaganda ventilyatsiya tizimi nosoz bo’lib qolsa texnologik jarayonlarda turli xil gazlar, 
tutunlar, changlar, issiqlik va suv bug’lari belgilangan miqdordan oshib ketib, ishchi-xodimlarni 
zaharlashi mumkin. Shu sababli uning samarali ishlashini tez-tez tekshirib turish lozim. 
Ventilyatsiya  qurilmalarining  samarali  ishlashi  binolar  ichidagi  havoning  harakati,  harorati, 
havo 
namligi va uning ifloslanish darajasi o’lchangandan keyin aniqlanadi. O’lchash uchun havoning 
50 
harakati  0,5  m/s  gacha  bo’lgan  joylarda  katotermometrlardan,  0,3-1,0  m/s  gacha  bo’gan 
hollarda 
parrakli anemometrlar va 20 m/s gacha bo’lganda kosachali anemometrlardan va UG-2 
gazoanalizatorlaridan foydalaniladi. 
Ventilyatsion qurilmaning haqiqiy ish unumi (L
h
, m
3
/soat) havo harorat tezligining (V
h
, m/s) 
havo o’tish yo’li ko’ndalang kesimi maydoniga (F
h
, m
2
) ko’paytmasiga teng: 
ххх
L • 3600F •V 
Havo o’tish yo’lidan o’tayotgan havo tezligining changlar va suyuqliklar bug’i bilan 
to’lmagan paytini anemometrlar yordamida aniqlashimiz mumkin. Havo tezligi anemometrlarga 
kelayotgan havo oqimi ta’siri orqali aniqlanadi. Shuning uchun ham xaqiqiy o’lchashlar uchun 
pnevmatik quvurchalardan (MIOT) va mikronometr (SAGI) lardan foydalaniladi. 
Asosan ventilyatsiyaning xizmati havoni kondensatsiyalashdan iboratdir. Kondensatsiya 
qurilmasi yordamida binoning ichiga va ish joylariga tozalangan havo kerakli tezlikda ma’lum 
darajada harorat va namlik bilan kirib keladi. Bularning barchasini avtomatik usulda sozlash 
mumkin. 
Ayniqsa janubiy hududlarda iqlimni issiqligi tufayli, havoning nisbiy namligi 40-50% gacha 
kamayishi qishloq xo’jaligi texnikalarida ish sharoitlarini ancha og’irlashtirib qo’yadi. Ushbu 
noqulay vaziyatlarni bartaraf qilish maqsadida qishloq xo’jaligi texnikalarini kabinalarida 
namlovchi  havo  sovitgichlari  o’rnatilgan  va  bu  usknalar  kabinaga  nafaqat  toza  havoni 
ta’minlaydi. 
4.9-rasm. Binolarda tabiiy yo’l bilan havo almashinish sxemasi 
Chorvachilik ishlab chiqarish binolarida havoni isitish, almashini ta’minlash va 
kondisionerlash SQ-245-71 va QM va Q-•-33–75 «Isitish, ventilyatsiya va havoni 
konditsionerlash» talablari asosida amalga oshiriladi va loyihalanadi. Havoni tozalash uchun 
shamol bosimidan foydalanib, bino ichidagi havoni tozalash ham mumkin. Buning uchun 
deflektorlardan  keng  foydalanadilar.  Deflektorlarni  ish  printsipi  asosan  ulardagi  parraklarni 
shamol 
bosimi ostida aylanishi natijasida hosil bo’ladigan so’rish va haydashga asoslangan bo’lib, bino 
ichidagi  iflos  havo  tortib  olinib  shuncha  miqdorda  toza  havo  yuboriladi.  Havoni  tortib  olish 
miqdori 
deflektorlar parraklarini aylanish tezligi va quvurlarni diametriga bog’liq. 
Qishloq xo’jaligidagi traktor va boshqa turdagi transport vositalari kabinalarida mikroiqlim 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

muhitini yaratish maqsadida turli usullardan foydalanadilar (4.10-rasm). 
4.10-rasm. Traktor kabinasining havoni changdan tozalovchi ventilyatsiya(a) va namlovchi 
51 
sovitgich (b) turi. 
a)1-tomchiushlagich;  2  -  ventilyator;  3 -  sachratgich;  4  va  7-  quvurchalar;  5  -  nasos;  6  –  suv 
idishi. 
b) 1 -qopqoq; 2 – rezinali quvur; 3 –to’siq; 4 - kabina; 5-elektrodvigatel; 6 – ventilyator. 
a) b) c) d) 
4.11-rasm. Ishlab chiqarish binolarida havoni tozalab beruvchi ejektorli (a), siklon (b) 
elektrli (c) va ultrotovshli (d) filtrlar. 
. 
4.12-rasm. Mexanik ventilyatsiyalar sxemasi. 
1-havo oluvchi qurilma; 2-havo quvurlari; 3-filtr; 4-kalorifer; 5-ventilyator; 6-toza havo oqimi; 
7-iflos  havoni  so’ruvchi  quvur;  8-tozalash  qurilmasi;  9-iflos  havoni  chiqaruvchi  qurilma;  10-
oqib 
keluvchi va so’rib oluvchi tizim; 11 va 12 – havo miqdorini rostlovchi to’siqlar. 
Ishlab chiqarishda ba’zi turdagi texnologik jarayonlarni amalga oshirish natijasida havo 
tarkibiga turli changlar va kichik o’lchamli zarrachalar ajralib chiqadi va havoni ifloslanishiga 
olib 
keladi. Ushbu chang va zarrachalarni atmosferaga to’g’ridan-to’g’ri tozalanmasdan chiqarib 
52 
tashlash ham xavfli va zarali hisoblanadi. Havo tarkibidagi turli zarrachalar va changlarni atrof 
muhit va odamlarga ta’sirini kamaytirish yoki yo’qotish maqsadida turli konstruktsiyali filtr 
qurimalaridan foydalaniladi. 
Ayniqsa keyingi yillarda havoni tozalab berish uchun ejektorli (a), markazdan qochma 
xususiyatli  siklon  (b),  turli  zaryadli  elektrlashtirilgan  (c)  va  ultratovushli  (d)  filtrlardan 
foydalanish 
keng yo’lga qo’yilgan. Shu bilan bir qatorda zaharli gaz va chiqindilarni hamda changni 
atmosferaga chiqish miqdori viloyat, shahar va tuman sanitariya-epidimiologiya bo’limi va 
ekologiya idoralari tomonidan rejali ravishda nazorat qilib boriladi. 
4.5 Ruxsat etilgan yuk ko’tarish va tashishning me’yorlari 
Yukni ortish yoki tushirishga qadar yuk ko’taruvchi vositalarning mustahkam va turg’unligi, 
ularning yuk ko’taruvchanligi, ko’tariladigan yukka muvofiq kelish-kelmasligi, arqon, sim arqon 
va 
himoya to’siqlarining holatini tekshirish lozim. 
Yuklar ko’pincha qoplarda, savatlarda, karton qutilarga, bochkalarda ortib tashiladi. Ortish 
usuli  tashiladigan  yukka  va  yuk  ko’taradigan  mashinalar  yoki  boshqa  vositalarning  bor-
yo’qligiga 
bog’liqdir. Qishloq xo’jaligidagi jarohatlarning 35% ga yaqini transportda ish bajarganda sodir 
bo’ladi.  Yuklarni  qo’lda  ortish  va  tushirish  faqat  muvaqqat  maydonchalarda  ruxsat  etiladi. 
Bunday 
holda erkaklar qo’li bilan 50 kg, ayollar esa ko’pi bilan 9 kg, 16-18 yoshdagi o’smirlar uchun 
tashiydigan  va  siljitadigan  yukning  og’irligi o’g’il bolalar  uchun  13  kg,  qizlar  uchun  7  kg  dan 
ortiq 
bo’lmasligi  kerak.  O’smirlar  uchun uzluksiz tashiydigan va  siljitadigan yukning  miqdori  4,1  kg 
dan 
ko’p bo’lmasligi lozim, 14-15 yoshdagi o’smirlar uchun esa me’yor 2 martagacha kamaytiriladi 
(SQ va MN 0052-96). 
4.6 Ish o’rinlarini tashkillashtirishda ergonomik talablar. 
Ishchilarning sog’lig’ini saqlash, yuqori ish unumiga erishish va o’zini yaxshi his qilishi 
ularning  mehnat  sharoitini  yaxshilanishi  va  ish  joylarini  tashkil  etishga  bog’liq.  Turgan  va 
o’tirgan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

hollarda  bajariladigan  ishlar  ergonomika  talablari  asosida  kishi  tanasining  o’lchamlari 
inobatga 
olingan holda amalga oshiriladi. 
e) 
4.13-rasm.  O’rta  bo’yli  odamni  boshqaruv  a’zolarini  joylashtirish  uchun  motor  maydoniga 
yoyish 
doirasi va ish o’rni 
a) va b) – o’tirgan holatda vertikal va gorizontal teksilikda yoyish doirasi 
c) va d) – tikka turganda vertikal va gorizontal tekislikda yoyish doirasi 
e) – kompyuter operatorinig ish o’rni geometrik o’lchamlari 
1 – tez-tez ishlatiladigan va muhim boshqaruv organlari joylashuvi; 
2 – tez-tez ishlatiladigan va kam muhim bo’lgan boshqaruv organlari; 
3 - kam ishlatiladigan boshqaruv organlari. 
53 
Ishchi yuzaning ko’rsatkichlari kishining kuchi, shaxsiy imkoniyatlarga bog’liq holda 
o’zgaradi  va  u  har  xil  odamlarda  turlichadir.  Uzluksiz  ish  davomida  kishining  kuch  miqdori, 
uning 
ta’sir etish davomiyligiga va chastotasiga teskari proporsionaldir. Yengil ishlarni bajarishda ish 
joylarini  o’tirib  ishlashga  mo’ljallab  tashkil  qilinadi.  Ishchining  erkin  ko’zg’alishiga  zaruriyat 
talab 
qilinmasa, shu bilan birga texnologik jarayonning o’ziga xosligini ifodalovchi o’rta og’irliqdagi 
ishlar  ish  joyining  konstruktsiyasiga  bog’liq  holda  vertikal  hamda  gorizontal  tekisliklarda 
bajariladi. 
Ishda bajarilayotgan operatsiyalar tez va juda tez doira chegarasida va harakatlantiruvchi 
maydonning  eng  qulay  doirasida  amalga  oshiriladi.  Bajariladigan  operatsiyalarni  bajarilish 
tezligini 
«juda  tez»  -  ikki  va  undan  ortiq  operatsiyalar  1  minutda,  «tez»  1  minutda  ikki  operatsiyadan 
kam, 
ammo 1 soatda ikki operatsiyadan ko’p; «kamdan-kam» 1 soatda ikki operatsiyadan ko’p 
bo’lmagan deb qabul qilinadi. Shularga muvofiq axborot va boshqarish pultlarining kanali 
joylashtiriladi.  Bundan  tashqari  ish  o’rinlarini  ish  turiga  qarab  metall  stol,  stellaj,  qutilar, 
uskuna va 
soz  asboblar  bilan  ta’minlash  xavfsiz  ishni  tashkillashtirishda  va  samaradorligini  oshirishda 
asosiy 
mezonlaridan biri hisoblanadi. 
4.7 Issiqxonalarda ishlaganda xavfsizlik talablari 
Issiqxonalar, asosan qishloq xo’jaligi mahsulotlari, meva va boshqa o’simliklarni 
belgilangan iqlim sharoitida etishtirish uchun mo’ljallangan usti yopiq bino bo’lib SM va Q 
2.10.04.85ga talablariga asosian quriladi. 
Issiqxonalarda belgilangan talabdagi issiqlik, yorug’lik, havo almashtirish va namlikni 
taminlash  turli  texnik  qurilma  va  uskunalar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Belgilangan 
miqdordagi 
issiqlikni ta’minlash uchun (qishda 15…24
o
S) quvurli, kaloroiferli va ba’zan aralash isitish 
tizimdan foydalanadilar. Binoda havoni almashtirish tabiiy va ba’zan mexanik ventilyatsiya 
yordamida amalga oshiriladi. 
Issiqxonalarda ishlab chiqarish jarayonida asosan (75%ga yaqin)xotin qizlar band bo’lib, 
ularni  sog’lig’ini  saqlash  asosiy  vazifalardan  biridir.  Ma’lumki,  issiqxonalardagi  ish  sharoiti, 
yuqori 
haroratliligi  va  namliligi  hamda  havoni  zaharliligi  ochiq  havodagi  ish  sharoitiga  nisbatan 
zararli va 
og’irdir. Masalan qishda isitish davrida harorat 15-24
o
C, nisbiy namlik 56-100% da va yozda 
harorat 35-50
o
S va nisbiy namlik 80-100% atrofida o’zgarib, havoning harakati 0,05-0,5m/s 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

atrofida  bo’ladi.  Vaholanki  ГОСТ  12.1.005-88  ga  asosan  harorat  18-25
o
S,  nisbiy  namlik  55-
75% 
atrofida va havoning harakati 01…06 m/s atrofida bo’lishi kerak. 
Issiqxonalarda qishloq xo’jaligi mahsulotlari va boshqa turdagi o’simliklarni etishtirish 
texnologiyasi turli o’g’itlar, o’simliklarni zararsizlantiruvchi moddalar va pestitsidlardan 
foydalanishni taqozo etadi. Ayniqsa issiqxonalarda turli zararkunandalar va kasalliklar bilan 
kurashda 6-7 oy davomida har 7-10 kunda pestitsidlardan, organik o’g’itlardan hamda biologik 
yonilg’ilardan foydalnish natijasida, ularni ma’lum vaqtdan keyin bug’lanib havo tarkibini 
buzilishiga, ba’zi bir kasb kassaliklarini kelib chiqishiga sabab bo’ladi. Ayniqsa issiqxonalarda 
ammiak, azot oksidi va fosfor angidrid kabi gazlar ko’payib havo tarkibida ГОСТ12.1.007.76 
asosida ruxsat etilgan me’yoriy kontsentrantlar miqdori bir necha marotaba oshib o’simliklarni, 
xizmat ko’rsatuvchilarni zaharlanishiga olib keladi. 
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan noqulay mehnat sharoiti xizmatchilarni tez-tez shamollash, 
bronxit va angina, radikulit va polinevralgiya, nafas olish a’zolari va terini allergik kabi 
kassalanishlariga olib keladi. Ushbu noqulay mehnat sharoitlarini yaxshilash va xizmatchilarni 
xavfsizligini ta’minlash quyidagi usullarda ta’minlanishi mumkin: 
• issiqxona ishlarida mexanizatsiya va avtomatizatsiya jarayonidan keng foydalanish; 
• issiqxona binolarini ichini quyoshli va issiq kunlarda me’yoridan ortiq qizib ketmaslik 
uchun ustki qismini qorong’ilashgan pardalarda yopish, shamollatish va havoni namlovchi 
qurilmalar o’rnatish; 
• binolarni isitishda ochiq gazdan foydalishni cheklash va quvurli hamda kaloroiferli isitish 
tizimdan foydalanish; 
54 
• ish kuni davomida qisqa dam olish hamda samarali mehnat tartibini tashkillashtirish; 
Agar ovqatlanish rejimiga doimiy ravishda rioya qilinsa kishi organizmining zararli 
kimyoviy moddalarga qarshilik ko’rsatishi ortadi. Tarkibida krahmal va jelatin bo’lgan ovqatlar 
zaharli  kimyoviy  moddalarning  kasal  uyg’otuvchi  ta’sirini  kamaytiradi,  natijada  ular 
organizmga 
kam singadi. 
Mishyak preparatlari bilan ishlaganda sut, qatiq, pishloq, asal, qand, o’simlik moyi, suli va 
grechka bo’tqalari, sabzavot, meva va ko’katlar iste’mol qilish kerak, shuningdek С va V 
vitaminlarini qabul qilish zarur. Qovurilgan go’sht va baliq, go’sht va baliq sho’rvasi, yog’ va 
shovul iste’mol qilmaslik kerak. 
Xlorli organik preparatlar bilan ishlaganda mol yog’i iste’mol qilish tavsiya etilmaydi, 
chunki ular organizmning zaharlanishiga yordam beradi. 
Geksoxloran bilan ishlaganda ovqatda oqsil moddalari, (go’sht va tvorog) hamda S vitamini 
ko’proq bo’lishi lozim. 
Fosfor aralashmalari bilan ishlaydigan kishilar tvorog, pishloq, qatiq, qand, grechka 
bo’tqasi,  sabzavotlar,  mevalar,  oshko’k  hamda  S  vitaminini  iste’mol  qilishlari  zarur,  yog’li, 
kuchli 
hamda achchiq taomlarni iste’mol qilmaslik kerak. 
Tarkibida ftor bo’lgan zaharli kimyoviy moddalar bilan ishlaganda sut mahsulotlari, 
grechka  bo’tqasi,  sabzavot  hamda  A  vitaminiga  boy  mahsulotlar  iste’mol  qilish  kerak.  Ishdan 
so’ng 
qo’l  va  yuzni  yaxshilab  yuvish  va  simobli  dorilar  bilan  ishlagandan  so’ng  kaliy 
permanganatning 
0,5%  li  eritmasi  bilan  og’izni  chayqash  kerak.  Maxsus  xonada  ovqatlanish  kerak,  u  yerga 
maxsus 
jomakor bilan kirish mumkin emas. 
OST 46.3.1.168-84 talablariga asosan, barcha issiqxona xo’jaliklarida pestitsid va mineral 
o’gitlarni saqlash, ishchi eritma tayyorlash va ishlov berish uchun ishlatiladigan uskuna va 
asboblarni saqlash kimyoviy himoya binosi bo’lishi shart. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Issiqxonalarda sanitariya va gigiyenik holatlarni ta’minlash maqsadida, SM va Q 2.09.04- 
87 talablariga asosan dam olish xonasi, yuvinish xonasi, hojatxona, korjoma va shaxsiy himoya 
vositalarini zararsizlantiruvchi xonalar bilan ta’minlangan bo’lishi kerak. 
O’simliklarga kimyoviy ishlov berishda, xizmat ko’rsatuvchilar maxsus yo’riqnomadan 
o’tgan va ShHV lar bilan ta’minlangan bo’lishlari shart. Ishlov berishda xizmatchilar o’zaro 10 
m 
dan yaqin masofada bo’lmasliklari lozim. Kimyoviy dorilar bilan ishlov berilgan bino eshigi 
qulflanib, eshikda maxsus ogohlantiruvchi yozuv yozilgan jadval osib qo’yiladi. 
Issiqxona rahbarlari tuproq, havo va chiqindilar tarkibidagi pestitsid, mineral o’g’itlar va 
aralashmalari miqdori haqida doimiy nazoratni olib borish uchun mas’uldirlar. Issiqxonada 
etishtirilgan  mahsulot  iste’molga  chiqarishdan  oldin,  ular  tarkibidagi  pestitsid  va  nitratlar 
tekshirilib 
ruxsat berilgandan keyin amalaga oshirish kerak. 
4.8 Chorvachilikda kasb kasalliklari profilaktikasi 
Chorvadorlarning turli antropozoonoz xususiyatli kasalliklarga chalinishi oldini olish 
maqsadida tizimli ravishda meditsina ko’rigi o’tkazilib turilishi shart va zarur. 
Kasb kasalliklarining oldini olish uchun yuqumli kasallikka uchragan mollar bilan ishlashda 
karantin  qoidalariga  va  shaxsiy  gigiyenaga  rioya  qilishning  ahamiyati  katta.  Kasallangan 
mollar 
bilan ishlash uchun 18 yoshdan oshgan kishilarga ruxsat etiladi. Bunday ishlarda homilador va 
emizikli bolalari bor ayollarning ishlashi qat’iy man etiladi. Kasal va yuqumli kasal tarqatuvchi 
chorva mollari boqilayotgan joylarda ovqatlanish, suv ichish va sigareta chekish man etiladi. 
Iste’mol  uchun  suv  idishlari  va  vositalari,  gazli  suv  qurilmalari  ishlab  chiqarish  binosining 
ichida 
bo’lmasligi kerak. 
Chorvachilik majmuasi hududidagi kasal mollar bor joylarga boshqa sog’lom mollarning 
kiritilishi man etiladi. Yuqumli kasalli chorva mollari bilan ishlovchi xodimlar yilning har bir 
choragida tibbiy ko’rikdan o’tishlari shart. Ishdan keyin albatta qo’lni lizola yoki xloraminli 
dezinfektsiyalovchi eritma bilan iliq suv va sovun bilan yuvish lozim. Chorvadorlar va chorva 
mollarini profilaktika qilish maqsadida binolarni tez-tez dezinfektsiya qilish kerak. Xuddi 
55 
shuningdek chorvachilik uchun foydalaniladigan barcha vosita va buyumlarni ham 
dezinfektsiyalash lozim. Kasallangan chorva mollarini izolyatsiya qilish yoki ularni fermadan 
tashqariga chiqarish kerak. Kasallangan mollar sutini iste’mol uchun chiqarish, agar bursellez 
kasalligi  ehtimoli  bo’lsa,  ularni  sog’ish  qat’iyan  man  etiladi.  Binoning  ichkarisiga  kirishda, 
hamda 
bino ichidagi bo’linmalarda dezinfektsiyalovchi baryerlar o’rnatilishi shart. 
Turli davolab bo’lmaydigan mollar yoki o’lik hayvonlar maxsus zavodlarda qayta ishlanib, 
qurilmalarda  yoqiladi  yoki  biotermik  chuqurlarda  zararsizlantiriladi.  Veterinariya-sanitariya 
choratadbirlari 
ancha samarali usullardan hisoblanib, o’lik hayvonlarni qayta ishlash iqtisodiy tomondan 
foydalidir. 
Hayvonlar ho’l va quruq usullar bilan utilizatsiya qilinadi. Ho’l usul bilan utilizatsiya 
qilinganda oddiy apparatlardan biri katta tipdagi avtoklavga o’lik qoramollarning bir qanchasi 
ortiladi. Zamonaviy apparatlardan biri «GARTMAN»dir. Unda o’lik hayvonlar aylanma 
harakatdagi patron ichida 4-5MPa bug’ bilan qayta ishlanadi. Yo’qotishda mexanik jarayon 
qatnashadi (qolgan yog’larni siqib olish uchun) va o’lik maydalagichlar (maydalashdan so’ng 
g’alvirdan  o’tkazish)  orqali  maydalanadi.  Shuning  uchun  avtoklavda  ishlaganda  asosan 
mexanik 
qismlarga  ehtiyot  bo’lib,  texnika  xavfsizligi  choralariga  e’tibor  berish  kerak.  Agar  hayvon 
yuqumli 
kasallik tufayli nobud bo’lsa, terisini shilmasdan yo’qotiladi yoxud yoqib tashlanadi. O’lik mol 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

faqat  maxsus  yoqish  o’choqlarida  yoki 
chuqurlarda 
yo’qotiladi.  Barcha  viloyat 
veterinariyabakteriologik 
laboratoriyalarida va veterinariya davolash joylarida o’lik mollarni yoqadigan 
o’choqlari bor. 
Dezinfektsiya - bino va inshootlarning tashqi va ichki muhitidagi mikroorganizm 
tarqatuvchilarini yo’qotishdir. Chorvachilik va parrandachilik xo’jaliklarida dezinfektsiya 
xonalariga hayvonlar (parrandalar) uchun xonalar, hayvonlarga xizmat ko’rsatuvchi buyum va 
boshqa  uskunalar,  korjoma,  shuningdek  xonalarga  yondoshgan  yaylov  maydonlari,  go’ng  va 
go’ng 
sharbati saqlanadigan o’ralar kiradi. 
Dezinfektsiya ikki bosqichda amalga oshiriladi: 
• Xonaning hamma qismlarini mexanik tozalash; 
• Zararsizlantiruvchi vositalar yordamida dezinfektsiyalash. 
Profilaktika ishlarini bajarishda joriy yoki yakunlovchi dezinfektsiya aralashmalari 
tayyorlanadi. Ishlov beriladigan (devor, shiplar, pol va bosh.) namunaviy chorvachilik xonalari 
uchun  1  m
2 
ga  1  l  hisobida  aralashma  sepiladi.  Eritmani  ushlash  muddati  3  soatdan  kam 
bo’lmasligi 
zarur. Hamma xo’jaliklarda profilaktik dezinfektsiyani yil mobaynida kamida ikki-uch marta 
o’tkazilishi  shart.  Fermadagi  hayvonlarni  bahorda,  yaylovda  boqishga  va  kuzda,  ya’ni 
fermalarga 
bog’lab boqishga o’tkazilganda har safar xona to’liq hayvondan va parrandalardan bo’shatilib 
dezinfektsiyalanadi. Dezinfektsiyalashda kimyoviy moddalardan 10% li kaustik soda va 5% li 
xlorli  ohak  aralashmalari  ishlatiladi.  Kaustik  soda  kasallik  tarqatuvchi  mikroblarni  (oqsil, 
chuma 
viruslari),  xlorli  ohak  esa  ko’payuvchi  mikroblarni  (kuydirgi)  qirishda  juda  yaxshi  samara 
beradi. 
Dezinvatsiya - gijjalarni hosil qiluvchi lichinka va tuxumlarni tashqi muhitdan qirib 
tashlashdir.  Chorvachilikda  dezinvatsiyani  dezinfektsiya  bilan  birgaliqda  o’gkaziladi. 
Hayvonlarni 
degelmintlashdan  keyin  joriy  dezinvatsiya  qilinadi  va  navbatdagi  degelmintlash  yana 
qaytariladi, 
shuningdek hamma hayvonlar sog’aygandan yoki xonalardan chiqarilgandan so’ng xonalarni 
yakuniy dezinvatsiya qilinadi. 
Dezinvatsiyadan so’ng xonalarning havosi almashtiriladi, oqlanadi, oxur va sug’orgichlar 
suv bilan yuviladi, hayvon va parrandalar uchun ishlatiladigan buyumlar va asbob uskunalar 
dezinfektsiyalanadi. 
Dezinsektsiya - bu chorvachilik (parrandachilik) fermalari va komplekslarida hayvonlarning 
zararli ektoparazitlarini (bo’g’im, oyoqli qurt-qumursqa va kana) qirishdir. Ularga qarshi 
kurashning  asosi  veterinar-sanitariya  chora-tadbirlaridir.  Bahorda  profilaktika  va  doimiy, 
takroriy 
dezinseksiya xonalarda, xo’jalikdagi chorva mollari boqiladigan hududlarida o’tkaziladi, 
hayvonlarga ishlov berish yoki zararli ektoparazitlarni qirib tashlash hayvon va parrandalarni 
himoyalashdan iborat. Xo’jalikka ektoparazitlarni kirib kelishidan himoya qilishning eng yaxshi 
usulidan  biri  bu  ektoparazitlar  bilan  zararlangan  hayvonlarni  tashqaridan  kiritmaslikdir. 
Qurt56 
qumurska va kanalarga qarshi kurashishda mexanik (kana va pashshalarni tutish), fizikaviy 
(harorat), kimyoviy (dezinsektsiyalovchi insektitsidlar) va biologik (mikrob va parrandalar) 
usullardan foydalaniladi. 
Xonalarni dezinseksiyalashda ko’pincha 0,5-10% li xlorofos aralashmasi (100-150 ml 1 m
2 
hisobida)  ishlatiladi.  Qurt-qumursqa  lichinka  va  tuxumlarini  qirish  maqsadida  go’ng 
saqlanadigan 
joylarga shu aralashma sepib chiqiladi. 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Deratizatsiya - kemiruvchi (sichqon, kalamush) va har xil zararli kasalliklarni 
tarqatuvchilarni  qirib  tashlashdir.  Zararli  kemiruvchilar  bilan  kurashishning  profilaktik 
choratadbirlari 
shundan iboratki, ya’ni ularga shunday sharoit yaratish kerakki, ular yemlarga, yashash 
joylariga va ko’payadigan uyalariga etib borishdan mahrum bo’lsin. Chorvachilik fermalari va 
hudud, komplekslarda kemiruvchilarga qarshi kurashishning chora-tadbirlarining asosi - tozalik 
va 
sanitariya talablariga o’z vaqtida rioya qilishdir. 
Kemiruvchilarni qirish har xil usullar bilan olib boriladi: mexanik (qopqonlar, tuzoqlar), 
kimyoviy  (dengiz  piyozi,  margumush, kalamush  o’ldiradigan  zahar), biologik  (itlar,  mushuklar) 
va 
bakteriologik  (kemiruvchilarni  qiradigan  bakteriyalar  chiqaruvchi  ekinlar).  Kemiruvchilarga 
qarshi 
kurashishda hozirgi kunda qo’llaniladigan kuchli ta’sir qiluvchi ikkita preparat tavsiya etiladi: 
fentolasin va penolasin. Ular kemiruvchilar organizmida qon quyulishini buzilishiga olib keladi, 
natijada qon ketishi kuchayadi va kemiruvchilar halok bo’ladi. 
Chorvachilik binolarini, veterinariya inshootlarini, yem-xashak omborlarini, yem 
tayyorlaydigan  bo’linmalarni  va  boshqa  ishlab  chiqarish  inshootlarini  botqoqlik  joylarda,  yer 
osti 
suvlari  yaqin  joylashgan  hududlarda,  oldin  mol  go’ngi  saqlangan  joylarda,  shuningdek 
quyonchilik 
va parrandachilik xo’jaliklari bo’lgan joylarda ko’rib bo’lmaydi. Har qanday ishlab chiqarish 
hududining maydoni quyidagicha bo’lmog’i kerak: 
- maydon tekis bo’lishi va suvlar oqib ketishi uchun nishabligi 3° dan ko’p bo’lmasligi; 
- tabiiy suv manbalari, mavjud yo’llar va elektr ta’minot tarmoqlariga yaqin joylashgan, ammo 
botqoq hudud yoki jarliklar bilan chegaradosh bo’lmasligi lozim; 
-sanitariya-himoyalanish doira chegarasiga yaqin va aholi yashaydigan joy relyefidan pastroq 
joyda hamda shamol esadigan tomonda bo’lmog’i; 
- yer osti suvlari yerto’la, xandaq va kuzatish chuqurliklaridan pastroq bo’lmog’i lozim. 
Ob’ektlarni loyihalashda qurilish zichligi eng muhim hisoblanadi. Chorvachilik va ishlab 
chiqarish  ob’ektlarining  bino  va  inshootlari  maqsad  hamda  turiga  qarab,  sanitariya-
himoyalanish 
doirasi 25m dan 200m chegarasida belgilanadi. 
Chorvachilik va parrandachilik komplekslarining barcha hududlari devor bilan to’siladi va 
ular uch asosiy hududga, ya’ni, A, B va V hududlariga bo’linadi: 
A- hudud ishlab chiqarish hududidir, unga veterinariya-sanitariya 
kompleksi ham kiradi; 
B- hudud ma’muriy xo’jalik hududidir; 
V- hudud esa oziqa saqlash omborlari, dag’al xashak, silos, ildiz-mevalilar saqlanadigan 
joydir. 
Go’nglarni saqlash uchun fermalardan kamida 50 m uzoqlikda maxsus go’ngxonalar va 
kamida 300 metr uzoqlikda maxsus tozalash inshooti bo’lishi shart. 
Veterinariya-sanitariya kompleksi A hududga kiradi. U yerga kasal va yuqumli kasallik 
bilan  kasallangan  mollar  joylashtiriladi,  ya’ni  bu  karantin  sektoridir.  Bu  sektor  berk  devorlar 
bilan 
mahkamlanadi va eshigi oldida dezinfektsiyalovchi baryer o’rnatiladi. Qoramol va naslchilik 
komplekslari hamda cho’chqachilik fermalaridan 500 metr uzoqroqqa karantin binosi quriladi. 
Chorvachilik binolari qurilishida o’tga chidamli, issiqlikni o’tkazmaydigan, suv 
singdirmaydigan, havo va bug’ o’tkazmaydigan materiallardan foydalaniladi. Poydevorlar esa 
namga chidamli va past temperaturalarda muzlamaydigan mustahkam va uzoq muddatlarda 
ishlaydigan materiallardan tayyorlanadi. 
Binoning atrofiga yomg’ir yoki qor suvlarining poydevorga tegmasdan tushib ketishi uchun 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

poydevor tomonga balandlik hosil qilib qalin sementdan yoki asfaltdan 70 sm li yo’lak qilinadi. 
Chorvachilik ob’ektlari hududlarining obodonchiligi sanitariya me’yorlari va qoidalari (SM 
57 
245-71)  talablariga  asosan  ko’kalamzorlashtirilishi  shart.  Ko’kalamzorlashtirish  maydoni, 
qurilish 
maydoni hududning 15-20% dan kam bo’lmagan holda tashkil etilishi kerak. Hududda 
xizmatchilar uchun dam olish doirasi (bir kishi uchun 1 m
2 
hisobida) ajratilgan bo’lishi kerak. 
Chorvachlik majmo’asi kanalizatsiyasi (chiqindi suvlar oqiziladigan quvurlar) chiqindi 
suvlar  va  boshqa  ishlab  chiqarish  zararli  chiqindilarni  oqizib  turish  va  zarurat  tug’ilganda 
tozalab 
turish imkoniyatiga ega bo’lishi shart. 
Barcha bino va inshootlarda kishilarni erkin harakatlanishi uchun xavfsizlik yo’laklari, 
shuningdek o’t o’chirish mashinalari uchun kirish joylari bo’lishi lozim. 
4.9. Ishlab chiqarish binolarinn yoritish 
Kishining tashqi muhit haqida axborot olib turishi, mehnat qilish qobiliyatini va 
salomatligini saqlab turishi uchun yorug’lik asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Ish 
joyining  yaxshi  yoritilmaganligi  ishlab  chiqarishdagi  jarohatlanishga  sabab  bo’lishi  mumkin, 
asab 
tizimiga salbiy ta’sir etadi, ko’zni charchatadi. Ishlab chiqarish xonalari va ish joylarining 
yoritilganligi  ko’z  toliqishini  kamaytiradi,  nafas  olishni  yaxshilaydi,  jarohat  sabablarini 
yo’qotadi. 
Yoritilish  manbalariga  qarab  tabiiy,  sun’iy  va  aralash  yoritilish  bo’ladi.  Sun’iy  yoritiladigan 
ishlab 
chiqarish xonalarini sanitariya me’yorlariga asosan yoritish talab qilinadi. Ko’pgina binolarda 
aralash  yoritilish  tizimi  qo’llaniladi.  Yorug’lik  kuchi  yorug’lik  oqimining  u  tarqalayotgan 
moddiy 
burchakka  nisbatidan  iborat.  Yorug’lik  kuchi  kandel  (kd)da  o’lchanadi.  Har  qaysi  nuqta 
yuzasining 
yoritilganligi (Ye) lyukslarda aniqlanadi va lyuksmetrlar orqali hisoblanadi. 
Yoritilish manbalariga qarab tabiiy, sun’iy va aralash yoritilish bo’ladi. Sun’iy yoritiladigan 
ishlab chiqarish xonalarini, sanitariya me’yorlariga asosan yoritish talab qilinadi. Xonalarning 
tabiiy 
yoritilganligi yorug’lik koeffitsiyentidan tashqari tabiiy yoritilganlik koeffitsiyenti (E) bilan ham 
baholanadi. 
Deraza oynalarining holati, yorug’likning o’tishiga ta’sir ko’rsatadi. Binoning ichkarisidagi 
devorlarning bo’yalganligi va qurilmalarning ranglari yoritilganlikka ta’sir qiladi. Masalan, oq 
rangga bo’yalgan devordan 80% gacha yorug’lik qaytadi, ko’k rangli devordan esa faqat 11% 
yorug’lik  qaytadi.  Ishlab  chiqarish  xonalarini  tabiiy  yoritilganligini  loyihalash,  tabiiy 
yoritilganlik 
va yorug’lik koeffitsiyentlari yordamida olib boriladi. 
a) b) c) d) e) f) 
4.14-rasm. Yoritgichlar tuzilishi va turlari. a- «Universal»; b- shiftli (potolokli); c-C-131ФM 
lampasi; d-ПУ-100; e-ПУ-200; f-tub yoritgich. 
Sun’iy yoritish uchun cho’lg’amli (4.14-rasm a,c,d,e,f) va lyuminessentli (4.14-rasm , b) 
yoritgichlardan foydalaniladi. Turli xildagi ishlab chiqarish sharoitlari va binolar uchun maxsus 
elektr  yoritgichlar  va  armaturalar  qo’llaniladi.  Portlash  xavfi  bo’lgan  va  gazlari  mavjud 
bo’lgan 
xonalar 
uchun 
maxsus 
xavfsizlantirilgan 
yoritgichlar 
qo’llaniladi 
(v,g,d).  Bunday 
yoritgichlarning 
usti berkitilgan bo’ladi. Sun’iy yoritgichlar o’z vazifasiga ko’ra ish, halokat va maxsus 
yoritgichlarga  bo’linadi.  Ishlab  chiqarish  bo’linmasiga  va  ishlarning  turiga  qarab,  asosiy, 
umumiy 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

hamda aralash yoritgichlar qo’llaniladi. 
Tabiiy yoritilganlik koeffitsiyentini aniqlash (TYoK) xona ichidagi nuqtaning E
i 
xuddi shu 
gorizontal tekislikda joylashgan butun osmonning tarqoq nuri bilan yoritilgan E
m 
tashqaridagi 
58 
nuqtaning shu paytdagi yoritilganligiga nisbatan foiz hisobida olingan yoritilganlikdir. 
Bir tomonlama yoritilganda xonaninig eng uzoq nuqtasi uchun TYoK ning minimal qiymati 
me’yorlanadi.  Turar  joy  va  jamoat  binolarida  polning  yoki  poldan  0,8  m  balandlikdagi 
gorizontal 
yuzaning  yoritilishi  aniqlanadi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  havo  ochiq  bo’lganda  tarqoq  yorug’lik 
bilan 
yoritilishi o’lchanadi. 
*100% 
т 
и 
E 
E 
e • 
Natijalari esa yuqorida keltirib o’tilgan formula bo’yicha hisoblab chiqariladi. Yuqoridan va 
aralash yoritiladigan binolarda TYoQ ning o’rtacha qiymati me’yorlanadi. Buning uchun 
tekshirilayotgan xonada bir-biridan teng uzoqlikda joylashgan beshta nuqtaning yorug’ligi 
aniqlanadi.  Shu  bilan  bir  vaqtda  havo  ochiq  bo’lganda  tarqoq  yorug’lik  bilan  yoritilish 
o’lchanadi. 
Keyin  har  bir  nuqta  uchun  TYoK  hisoblab  chiqariladi.  TYoK  ning  o’rtacha  qiymati  (E 
o’rta
) 
quyidagi 
formula bo’yicha hisoblab chiqariladi: 
1 
..... 
2 
2 3 
1 
 
   
• 
n 
E E E 
E 
E 
n 
урта 
Bunda: 
E
1
, E
2
,E
3
.E
n 
- har xil nuqtalardagi TYoQ qiymati; 
n - TYoK ning hisoblab chiqarilgan qiymat miqdori. 
Yoritilganlik asosan yorug’lik koeffitsiyenti (A) orqali xarakterlanadi, bu koeffitsiyent, 
masalan derazaning andozaiga qarab xonaning ichiga yorug’likning kirishini xarakterlaydi. 
Maxsus yorug’lik turiga nurlantirish maqsadida ishlatiladigan yorug’lik kiradi. Bu yorug’lik 
eritem nurlanishi deyilib, ishchilarni maxsus xona - fotariylarda yoki labirint koridorlaridan 
o’tkazilib ultrabinafsha nurlar bilan nurlantiriladi. 
Nurlanishning yana bir turi bo’lgan bakteritsid nurlanishi esa, suv va havoni sterillash 
maqsadida  ishlatiladi.  Odamlarni  evakuatsiya  qilishga  mo’ljallangan,  falokat  yoritgichlari  50 
dan 
ortiq  ishchi-xizmatchilar  ishlaydigan  ishlab  chiqarish  xonalariga  o’rnatiladi.  Bunda 
yoritilganlik 
darajasi 0,5 Lk bo’lishi etarlidir. 
Ishlab chiqarish ob’ektlari binolari uchun tavsiya etiladigan yoritilganlik koeffitsiyenti (e) 
4.4-jadval 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

Xonalar (bo’limlar) 
Yoritilgan vaqtida (e), % 
qiymati 
yonidan 
kombinatsiyalang 
an 
Chilangarlik, mexanik, yig’uv, elektr va yonilg’i apparatlarini 
ta’mirlash, dvigatellarni ta’mirlash, tibbiy bo’lim 
3 
10 
Qismlarga ajratish, yuvish, bo’yash, qishloq xo’jaligi 
mashinalarini ta’mirlash, vulkanizatsiya, temirchilik, 
payvandlash, akkumulyatorlarni zaryadlash, asbob-anjom 
ombori, sinov stantsiyasi 
0,5 
2 
Hayvon yoki parranda tutish, yem-xashak tayyorlaydigan 
xonalar 
0,5-1,0 
2 
Veterinariya tashkilotlarining asosiy xonalari 
1,0 - 
Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlashga tayyorlash xonalari 1,0 
3 
Garaj, qishloq xo’jaligi mashinalari va anjomlarni saqlash 
uchun, don omborlari, metall ombori. 
0,2 
1 
59 
Qoidaga muvofiq qishloq xo’jaligi inshootlari tashqi tomondan yoritiladi.Tunda ishlaganda 
ish joylarini hamda qo’zgaluvchi mashina agregatlarni, ya’ni agregatning to’la yo’li va butun 
qamrab  olish  kengligini  hamda  ishlayotgan  joyini  kerakli  miqdordagi  yoritgichlar  bilan 
ta’minlash 
lozim.  Buning  uchun  maxsus  me’yorlar  belgilangan.  Kechasi  dalada  ishlayotgan  mashina-
traktor 
agregatlarga  dala  sathidan  2-3  m  balandlikda  yoritish  tizimi  o’rnatiladi.  Transport  yo’lda 
yurganda 
yoritgichlar mashinalarning pastki qismlariga joylashtiriladi. 
Ma’lumki, ko’zga nur to’g’ridan-to’g’ri tushganda ko’z qamashib, ravshanlik katta 
bo’lganda  ma’lum  vaqtgacha  ko’z  oldi  qorong’ilashib,  ob’ektlar  yomon  ko’rinadi  yoki 
ko’rinmay 
qolishi  mumkin.  Ana  shu  holatlarini  oldini  olish  uchun  yoritgichlarda  qandillardan 
foydalanadilar. 
Qandillarning afzalligi shundaki, ishlovchilarning ko’ziga lampalardan chiqayotgan nurlarni 
to’g’ridan-to’g’ri tushishidan saqlaydi. 
4.15-rasm. Ю-16 fotoelektrik lyuksometrning tashqi ko’rinishi. 
1-galvanometr; 2.3-selenli yorug’lik yutuvchi fotoelementlar. 
Yorug’lik manbalarining ko’zni qamashtirish xususiyatini kamaytirishi, qandillarning 
himoya  burchagiga  bog’liq.  Konstruktsiyasi  bo’yicha  qandillar  ochiq,  himoyalangan,  yopiq, 
chang 
o’tkazmaydigan, namlik o’tkazmaydigan, portlash xavfidan himoyalangan turlarga bo’linadi. 
Xona va ish o’rinlarining yorug’liligini bir yilda bir marta Yu-16 turdagi lyuksometr bilan 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

o’lchab ko’rilishi lozim. 
Nazorat uchun savollar. 
1. Mehnat gigiyenasi deganda nimani tushunasiz? 
2. Ishlab chiqarish sanitariyasini ta’minlash asoslari nimadan iborat? 
3. Ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar turlari va ularning inson organizmiga ta’sirini 
aytib bering. 
4. Xavfli va zarali omillardan himoyalanish usullari va vositalarini aytib bering. 
5. Mikroiqlim ko’rsatgichlari nimalardan iborat? 
6. Havoning nisbiy namligi va harakat tezligini o’lchovchi asboblar turini aytib bering. 
7. Shovqin nima va uning inson organizmiga salbiy oqibatlarini aytib bering. 
8. Titrash turlari, uning inson sog’lig’iga ta’siri va undan himoyalanish usullari. 
9. Nurlanishlar turlari va ularning inson organizmiga ta’sirini aytib bering. 
10. Nurlanishlardan himoyalanish usullari va vositalarini aytib bering. 
11. Yoritish turlari, vositalari va ularga qo’yilgan talablar nimalardan iborat? 
12. Yorug’lik miqdorini o’lchovchi asbob nima va o’lchov birlilgiga izoh bering. 
60