qadrdon do'stlari Salohiddin Ashuraliev... Qalandar Devonaboev...
Rahmatilla Sultonov (ChoMpon bu kishi vafot etganda unga ba-
g ‘ishlab marsiya yozgan edi)...
Demak, shoir Cho‘lpon faqat zulmga qarshi she’r yozish bilan
cheklanmagan, kishanlarni,
baland dorlami, sovuq va uzoq Sibir
azoblarini ham pisand qilmagan mard, fidokor shoir ekan. Bino-
barin, C ho‘lpon aka haqidagi kitobingizga uning yigitlik chog‘ida
Andijonda ko‘rsatgan ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga 4 -5 sahifa ba-
g ‘ishlasangiz g ‘oyatda zo‘r savob ish qilgan boiarm idingiz... yana
0
‘zingiz bilasiz...
Fikr-mulohazangizni aytursiz, degan umiddaman.
Kamoli ehtirom bilan:
Sizning K om il Yashin».
M azkur maktubni o ‘qib chiqqan har bir adabiyot ixlosmandi
hayajonga tushmasdan qolmaydi. Chunki unda biz uchun g ‘oyatda
qimmatli, g ‘oyatda muhim m a’lumotlar bor - buni qarangki,
C ho‘lpon 1914-1915
yillardayoq, y a ’ni 17-18 yasharligidan boshlab
mustabid chorizm zulmiga qarshi kurashga qo‘shilgan, uning
tevaragida esa o ‘sha davrdagi Andijondagi yetuk ziyolilardan bir
qanchasi b o ‘lgan ekan1.
«... Turkistonda tanishgan shaxslar orasida Nazir To'raqulov
bilan Abdulhamid Sulaymon (Cho‘lpon) menga alohida yaqin do‘st
bo‘ldilar... keyinroq o ‘zbeklarning eng buyuk shoiriga aylangan
Cho‘lpon o ‘sha vaqtda 15 yoshlarda b o ig a n bo‘lsa kerak. Menga,
tarix kitobimni o ‘qib, ilhomlanganligi va fikrdoshlik qilishimni
aytib, xat yozdi. Andijonga, uylariga mehmonga taklif qildi... Buyuk
o ‘zbek shoirining o ‘zi
bilan ham, uning m ehmondo‘st otasi bilan
ham tanishib oldik... Sulaymon aka bilan xayrlashdik, u kishining
menga qilgan sovg‘alarini onamga olib bordim...»2.
Cho‘lpon 1914 yildan Q o‘qonda «Sadoi Farg‘ona» nomi bilan
chiqayotgan jadid gazetasining Andijondagi obunachi va e ’lon qabul
qiladigan vakili bo iganligi gazeta sahifalarida qayd etilgan. C ho‘l-
pon bilan birmuncha vaqt birga ishlashgan Ahmad Zakiy Validiy-
ning guvohlik berishicha, bo‘lgusi shoir 1913 yildayoq Turk tarixiga
doir asarlami o ‘qib chiqqan, so‘ngra «Turk yurdi» va «Sayra» kabi
turkchilik nashrlarini kuzatar ekan»3.
1 Q a r a n g: O zod Sharafuddinov. « 0 ‘zbekiston adabiyoti va san'ati»,
1999 yil, 25 iyun. № 26 (3513).
2Zakiy Validiy To'g'on.
Xotiralar. «Sharq yulduzi», 1993 yil, 5-6-sonlari.
30 ‘sha joyda.
376
www.ziyouz.com kutubxonasi
0 ‘zbek
m a’rifatchiligining
to ‘n g ‘ich
bo‘g ‘iniga
mansub
mashhur murabbiy va jum alist M o‘minjon Muhammadjonov 1916
yilda C h oipo n bilan ilk bor uchrashgani xususida shunday yozgan:
«Abdulhamid har kuni xususiy ravishda ruscha o ‘qir edi.
Tatariston,
Ozarbayjon, Hindistonda chiqadigan hamma gazet va jum allarga
mushtariy b o iib , ruscha gazetalami ham o‘qib turar edi»1.
Andijondagi «Taraqqiyparvarlar», «Padarkushchilar», «Gap»-
chilar nomi ostida faoliyat ko‘rsatgan ijtimoiy-siyosiy jamiyatga
mansub yoshlar safida Usmonxon Eshonxo‘ja o ‘g ‘li, Fozilbek
Otabek qozi o ‘g ii , Akbar 0 ‘rozalievlar ham b o ig an :
Usmonxon Eshonxo‘ja o ‘g i i (1899-1937) Andijonning yangi
shahridagi rus-tuzem maktabini, oliy boshlangich bilim yurtini,
erlar
gimnaziyasini bitirgan, muallimlik qilgan, «Turkestanskiy
golos» gazetasida ishlagan. «Bu gazeta, - deb yozgan Usmonxon
keyinchalik, - butun Turkistonda o ‘zining inqilobiy yo‘nalishi
jihatidan yagona gazeta edi. Uning muharriri Turkistonda tanilgan
sosialist-revolyusioner Vadim Chaykin edi»2.
Fozilbek Otabek qozi o ‘g ‘li (1886-1938). Madrasani, rus-
tuzem maktabini bitirgan, faol jadidchi. «Rossiya telegraf agent-
ligi» (ROSTA)
Turkiston b o iim i, Andijon sho“ basi mudiri b o iib
xizmat qilgan. 0 ‘zbek, ital’yan, fors tillarini bilgan, mohir pub-
lisist, tarjimon, olim.
Akbar O io za liev (1890-1937) faol taraqqiyparvarlardan. U 1917
yil 24 fevralda Turkiston general-gubematori A. N. Kuropatkinga
yozgan arizasida shunday satrlarbor:«... 1914yilning6 iyulida Andijon
shahrida mahalliy havaskor sart yoshlari tomonidan ko‘ngilochar
kecha tashkil qilindi. Unda sart tilida M ahmudxo‘ja Behbudiy yozgan
«Padarkush» nomli p ‘esa ham qo‘yilgan. P ‘esa o ‘z mazmuniga ko‘ra
chuqur ibratli edi. Hozirgi zamon sartlari jamiyatining m a’naviy
tushkunligini ochib bergan. Shu kechada to ‘plangan m ablag‘ning
bir qismi Andijondagi erkaklar progimnaziyasi foydasiga, bir
qismi hozirgi umshda
halok b o ig an lar foydasiga, qolgan qismi esa
ko‘ngilochar boshqa muassasalar foydasiga sarflangan. Bu kechani
oik azish uchun mahalliy ms hukumatining roziligi olingan. Pyesani
sevib, uni o ‘ynaganlardan biri men edim...»3.
1Ahmad Zakiy Validiy To'g'on.
Bugungi turk Eli (Turkiston) va yaqin tarixi.
1-jild. Sharqiy va ?arbiy Turkiston. 2-jild. Istanbul, 1981; Quronov Dilmurod.
C ho'lpon hayoti va ijodiy merosi. Т., «O 'qituvchi», 1997, 3-5-betlar.
2Muhammadjonov M.
Turmush urinishlari. Т., 1964, 130-bet.
3
Shamsutdinov R.
Usmonxon Eshonxo‘ja o ‘g ‘li-istiqlol kurashchisi. «Andi-
jonnom a», 1999 yil, 22 iyun.
377
www.ziyouz.com kutubxonasi
