Andijonda tashkil topib butun o ik a d a o ‘z
tashkilotlariga ega
bo‘lgan «Taraqqiyparvarlar» firqasi ham Turkiston milliy burjuaziyasi
yordamiga tayangan1.
Turkiyaga borib ta’lim olgan yoshlardan biri, keyinchalik
mashhur shoir, adib va olim A bdurauf Abdurahim o ‘g ‘li Fitrat edi.
Afg'onistonlik mashxur mutafakkir Jamolidin A fg‘oniy, misrlik
Muhammad Abduh, qrimlik Ismoilbek G ‘aspirinskiyning siyosiy
qarashlari, hur fikrlari, Turkiyadagi turk yoshlarining «Turk o ‘chog‘i»,
«Ittihod va taraqqiy» tashkilotlari va boshqa siyosiy harakatlaming
istiqlol xususidagi maqsad va maslagi ingliz va rus mustamlakachilari
zanjirini uzib, butun musulmon mamlakatlariga tarqalgan edi.
Ayniqsa, Ismoil G ‘aspiralining «Dorulrohat musulmonlari» asarining
Buxoro va Turkistonda yoyilishi ziyolilar ongida inqilob uyg‘otadi.
Ana shu ilg‘or shaxsning ta ’siri bilan Buxoroda «Tarbiyayi atfol»
(Bolalar tarbiyasi), Toshkentda «Turon» jamiyatlari vujudga keldi.
Atoqli olim Ahmad Zakiy Validiy To‘g ‘on «Bugungi turk eli:
Turkiston va uning yaqin tarixi» kitobining «Erli
turklarda siyosiy
tashkilot» bobida shunday yozgan: «1910 yili Buxoroda mudarris
Hoji Rafiy, mirzo Abduvohid, H am idxo'ja Mehriy, Ahmadjon mah-
dum, Usmonxo‘ja 2 va Mukammaliddin mahdum kabilar «Tarbiyayi
atfol» jamiyati qurdilar. Bu jam iyat Istanbulda bir sho‘’ba ocharoq,
1911 yili o ‘n besh, 1912 yili 30 talaba yubordi. Bu sho‘’ba Buxoroda
«Ta’lim m aorif jamiyati» otila rasmiy bir jam iyat shaklini oldi. 1910
yili Eron y o ii-la Istanbulga kelgan shoir Fitrat ila Muqimiddin va
Rusiya yo‘li-la kelgan U sm onxo‘ja, g ‘uljalik Abdulaziz,
Sodiq
Ashur o ‘g i i bu jamiyatning quruvchilaridan edilar. Fitrat Istan
bulda forscha «Munozara», «Sayyohi hmdi» otli tanqidiy va hajviy
asarlarini bostirdi».
Fitrat 1909-1913 yillarda Istanbulda tahsil olib qaytish cho-
g ‘ida Hindiston va A fg'onistonda b o ia d i. U Istanbuldan mutlaqo
yangi tug'ilgan odamday b o iib qaytadi. Shu bois o ‘ziga «Fit
rat» - «T ugilish» deb taxallus oladi.Bu o ‘rinda Andijondagi
«Taraqqiyparvarlar»ning tahsinga sazovor tashabbuslaridan birini
eslash ham joizdir. 1917 yilning 19 fevralida
shahardagi mahalliy
jamoat arboblari, m a’rifatparvar tashkilotlar vakillari, jadidlam ing
O 'z R M D A , 1-jamg‘arma, 31-ro‘yxat, 1144-ish, 35-varaq.
: U sm onxo'ja P o ia tx o 'ja e v Buxoro jadidlari yetakchilaridan, 1920-1921
iillarda Buxoro Xalq Sho'ro Respublikasi M arkaziy Ijroiva Q o'm itasi raisi bo'lib
xizmat qilgan, A fg‘onistonga o ‘tib ketgan, 1968 yili Turkiyada qazo qilgan. Q a r
a n g: Shamsutdinov R. U sm onxo'ja Vatan xoim emasdi. «Xalq so‘zi», 1991 yil 15
sentyabr.
381
www.ziyouz.com kutubxonasi
Farg‘ona vodiysida zamonaviy institut ochishga bag‘ishlangan
yig‘ilishi bo ‘ldi. Yig‘ilish kechqurun soat
yetti yarimda boshlanib
tungi 3 gacha davom etdi. P. M. Tumeev, P. N. Sheremetevskiy,
V. A. Chaykin va boshqa koLplab notiqlar o ‘z so‘zlarida Farg‘ona
oliy texnika maktabi ochish zarurligini har jihatdan asoslab berdilar.
Soat 11 ga borib jam oat tashkilotlari va ayrim shaxslardan institut
ochish uchun 40000 rubllik xayriya jam g ‘armasi tashkil b o ‘ldi. Bu
jam g ‘armaga tarkibida k o ‘plab taraqqiyparvarlar b o ig a n m a’rifat
havaskorlari jamiyati 5000 rubl, millioner boy, jadid Ahmadbek
hoji Temirbekov 25 000 rubl hadya etdilar. «Sahovatli boy, o ‘zbek
milliy sarmoyadorlarining tipik vakili Ahmadbek hoji keyin yana
k o ‘p m ablag‘ ajratishga v a ’da qildi... Y igilishda
institut ochishni
hal etish uchun 15 nafar a ’zodan iborat tashkiliy qo‘mita saylandi....
Xuddi shunday tashkiliy qo‘mitalar, institut ochish xayriya fondlari
vodiyning Q o‘qon, Namangan, 0 ‘sh, Skobelev shaharlarida ham
tashkil etilib, ulaming jamiyatlari da jadidlar xizmati katta bo id i...» 1.
0 ‘zbek m a’rifatparvarlarining qudratli gumhining faoliyati
haqida ms maxfiy polisiyasi TRMB katta m a iu m o t to ‘plagan edi.
U Turkiston yoshlarining Turkiya bilan aloqasidan cho‘chigan va
yosh turklar ta’sirini yo ‘qotish choralarini izlagan. TRMB arxivida
Mirza Ahmad Qushbegievning «Taraqqiyparvarlar jam iyati g ‘oyalari
ocherki» deb nomlangan m aium otnom asi
bu jihatdan diqqatga
sazovordir. «Taraqqiyparvarlar jamiyatining bosh g ‘oyasi, - deb
yozgan A. Qushbegiev, - yosh turklar taraqqiyotiga taqlid etishdir.
Ulaming rejasi xalqqa siyosiy va ichki erkinlik berish, aholi o ‘rtasida
ular o ‘z e ’tiborlarini siyosat va din zaminidagi harakatlari bilan
amalga oshirishni rejalashtirishgan. Ular o ‘zlarini xalqni rus va
mahalliy m a’muriyat zulmidan xalos etishga
qaratilgan siyosatni
olib bomvchilar qilib k o isatish g a intilishadi, ms tili va m aium otini
egallagan va ms elementlari doirasida yumvchi yoshlaming
ko‘pchiligi ularga xayrixoh va g ‘oyalarini tarqatishda yaqindan
yordamlashadi»2.
TRMB turklarga xayrixoh yoshlar safidan eng xavflisi deb
M unavvar qoridan so‘ng uning do‘sti Ubaydulla Asadullaxo‘jaevni
bilgan va uni tezda ro ‘yxatga olgan. U, maxfiy ayg‘oqchi ta ’rificha,
«ms tili va m aium otini egallagan yoshlardan» edi.
Toshkent eski
shaharining «Q oryog‘di» mahallasida bog‘bon Asadulla mahsum
oilasida dunyoga kelgan Ubaydullaxo‘ja ms-tuzem maktabini
1 «Туркестанский голос», фквраль, 1917 г.
: 0 ‘zR MDA, 461-jam g‘arma, 1-ro‘yxat, 1968-ish, 13-varaq.
382
www.ziyouz.com kutubxonasi
bitirgach, kelishtiruvchi sudya idorasida tilmoch sifatida faoliyatini
boshlagan. Uning uquvliligi, aql-idroki va bilimga chanqokligi sudya
e ’tiborini o ‘zigajalb qildi. Saratov shahriga jo ‘nashga to‘g ‘ri kelganda
Ubaydullani ham o ‘zi bilan olib ketib, unga ustoz b o iishining sababi
ham shu edi. Saratovda u adliya bo‘yicha mutaxassislikni o ‘rganib,
ham nazariy, ham amaliy bilimlami egalladi. 0 ‘sha
yillarda u rus
inqilobiy g ‘oyalarigaqiziqib, eserlar bilan yaqinlashdi.Ubaydullaxo‘ja
1909 yilda Lev Tolstoyga xat yozgani va uning ta’limoti haqida o ‘z
fikr-mulohazalarini bildirgani diqqatga sazovor. Buyuk adibning
yosh o ‘zbek yigiti maktubiga javob yozib, Saratovga yo‘llagani ham
Ubaydullaning aql-zakovati ulug‘ yozuvchi e ’tiborini jalb qilganidan
dalolat beradi. U sosial-demokrat, eserlar dasturi bilan tanishadi va o ‘z
dunyoqarashini shakllantirishda ulaming tajribasidan foydalanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
