Olim, Qozi Muhammad Salim, Islomxoja, Isfandiyorxon madrasa-
lari, Saidboy (1842), Oqmasjid (1875) masjidlari, Pahlavon Mahmud
maqbarasi (1835), Ko‘hna Ark, Toshhovli, Nurullaboy saroylari,
Juma, Saidboy (1842), K o‘kminor (1852-1853), Islomxoja (1908)
minoralari ana shunday bunyodkorlik ishlaridan guvohlik beradi.
Farg‘ona vodiysida 1740 yili Eski 0 ‘rda o ‘mida hozirgi Q o‘qon
shahriga asos solinishi, xonlikning turli
shaharlarida bunyod etilgan
ko‘plab o id a lar, bozorlar, karvonsaroylar, masjidlar, xonaqohlar,
qorixonalar, madrasalar,
chunonchi, Mir (1798), N orbo‘ta, Xonmirza
Yodgor (1830), Hazrati Sohib (1861), Xudoyorxon (1850, 1870 yillari
Q o‘qonda, 1873 yili Namanganda, 1874-1875 yili Shohobodda,
Chustda, Hakimoyim (1869), Olimbek ( 0 ‘shda), Nasriddinbek (An
dijonda), Toshkentda XIX asrda qurilgan Beklarbegi, Muyi Mubo-
rak, Eshonqul dodxoh, Yunusxon, Abulqosim madrasalari ham shular
qatorida turadi.
Shunday rivoj holatini madaniyat sohasida ham ko‘rish mum
kin. To‘g ‘ri, mamlakatning uchga b o ‘linib ketishi, siyosiy qarama-
qarshiliklar va, ayniqsa, Rossiya bosqini tufayli siyosiy mustaqillikning
q o ‘ldan ketishining umumiy manzarasida bu
sohadagi ahvol ilgarigi,
masalan, temuriylar zamonidagi kabi bo ‘lmagan. Ammo bir narsa
aniqki, bu bosqichda fan va madaniyat har holda bir yerda to ‘xtab
qolmagan. Yuqorida zikr etilgan qurilishlar, ayniqsa, madrasalar
bunyodi shunga ishoradir. X V III-X IX asrlarda o ‘zbek xalqining bu
sohalardagi tarixini sovet davri tarixshunosligida iloji boricha b o ‘yab
ko'rsatishga intilib, o ‘lkani madaniy qoloqlikda ayblab, bu bilan
Rossiya bosqinining 0 ‘zbekiston uchun «progressiv ahamiyatini»
isbotlashga atayin harakat qilingan.
0 ‘tgan sulolalar kabi m ang‘itlar, qo ‘ng‘irotlar, minglardan
chiqqan namoyandalar ham o ‘z davri va doiralarining o ‘qimishli
shaxslari bo‘lganlar. Masalan, K o‘qon xoni Umaming «Amiriy»,
malika Mohlaroyimning «Nodira», «Komila», «Maknuna», Xiva
xoni Muhammad Rahimxon II ning «Feruz», uning akasi Otajon To‘ra
Murodning «Murodiy» taxallusida she’r bitganlarini, Abdulg‘oziy
Bahodirxonning «Shajarayi turk», «Shajarayi tarokima» kabi o ‘zbek
tilida yozgan asarlarini eslaylik. Fazliy, Mushrif, Qoziy, Afsus, Sodiq,
Xijolat, Hoziq, Xotif, Mahmur, Gulxaniy
kabi yetuk qalam sohib-
lari Farg‘ona vodiysida yashab ijod qilganlar. Shuningdek «Afzal
at-tavorix», «Tarixi Umarxon», «Risolayi askariya», «Muntaxab
at-tavorix», «Tarixi Shohruhiy», «Tarixi jahonnamoy», «Xusolat al-
axbor», «Tasnifi G ‘arib», «Tarixi jadidayi Toshkand» kabi boshqa
ko ‘plab tarixiy asarlar ham xuddi shu davrda Q o‘qon xonligi doira-
62
www.ziyouz.com kutubxonasi
sida yozilgan. Buxoroda ham tarix yozishlik taraqqiyotdan to ‘x-
tamagan. Hech boim asa, «Tuhfat al-xoniy», «Tarixi amir Haydar»,
«Fathnomayi sultoniy», «M ang'itlar xonadoni saltanati qisqacha
tarixi», « 0 ‘zbek podshohliklari zikri», «Tarixi salotini m ang‘itiya,
o ‘zbakiya va ashtarxoniya» kabilami yodga olish mumkin.
Zikr qilingan «Shajarayi turk», «Shajarayi tarokima», Muni-
sning «Firdavs al-iqbol», Ogahiyning «Riyoz ad-davla», «Zub-
dat at-tavorix», «Iqboli Feruziy», Bayoniyning «Shajarayi Xorazm-
shohiy», «Xorazm tarixi», «Jome al-voqeati sultoniy», «Gulshan
ad-davlat», «Iqboli Feruziy» asarlarining
yozilganligi eng katta
dalildir. Xivalik olimlar, tarixchilaming o ‘z davri uchun o ‘zbek
tarixshunosligiga qo‘shgan eng katta hissalaridan biri shundaki,
ular tilga olingan manbalami o ‘zbek tilida yozganlar. Bundan
tashqari xivaliklar tarixshunoslikdagi tarjimachilik sohasida tah-
singa loyiq ishlarni ro ‘yobga chiqarganliklarini aytib o ‘tish
lozim. Chunonchi, Mirxondning «Ravzat as-safo», Yazdiyning
«Zafamoma», Xondamirning «Xabib as-siyar», Vosifiyning «Badoye
ul-voqoe’», «Tarixi Tabariy», Rashididdinning mashhur «Jome at-
tavorix» (Ali sulton (vafoti 1571-1572) buyrug‘i bilan), Binoiyning
«Shayboniynoma»,
shuningdek, «Tarixi Muqimxoniy», «Taqobati
Akbarshohiy», Mahdihon Astrobodiyning «Tarixi Nodiriy», «Zubdat
al-hikoyot», «Miftoh al-tolibin», «Axloqi Muhsiniy», «Nasihatno-
mayi Kaykovus» (Qobusnoma), Sa’diyning «Guliston», Jomiyning
«Bahoriston», «Salomon va Ibsol», «Yusuf va Zulayho», Nizomiy-
ning «Haft paykar», Xisraviyning «Hasht behisht», Hiloliyning
«Shoh va gado», Nosiriyning «Ravzat as-safoyi Nosiriy», Darvish
Ahmadning «Sahoyir al-axbor», mashhur arab tarixchilari M as’udiy,
Ibn al-Asr asarlari arab va fors tillaridan o ‘zbekchaga o ‘girilgan.
Xullas, sun’iy sug‘orish ishlari, qurilishdan tortib dehqonchilik,
hunarmandchilik, fan va madaniyatgacha,
ichki savdodan tashqi
iqtisodiy aloqalargacha (Eron, A fg‘oniston, Hindiston, Xitoy, Ros
siya va boshqalar) oid m a’lumotlar, umuman olganda, yurtimiz va
ajdodlarimiz X VIII-X IX asrlarda dunyoning ko‘pchilik xalqlari va
mamlakatlaridan orqada boim aganligini ko‘rsatadi. Undan oldingi
o ‘tmish madaniyatni nazarda tutsak, jahon
taraqqiyotidagi fan va
texnika asrida (XX) taraqqiyotning oldingi saflarida turishlari uchun
mavjud imkoniyatlar bor edi1. Ammo ulardan foydalanishga bir qator
omillar yo‘1 qo‘ymagan.
1
Azamat Ziyo.
0 ‘zbek davlatchiligi tarixi. Т., «Sharq», 2000, 2 9 8 -3 0 1-betlar.
63
www.ziyouz.com kutubxonasi
