О‘zbekiston respublikasi oliy ya 0 ‘rta maxsus ta’lim yazirligi

Anglab oling!
Buni yodda saqlang!
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida yoshlar tarbiyasi uchun 
zarur bo‘gan — juvonmardlik talablari ilgari suriladi. Buiardan 
eng muhimi yuksak axloqiy tarbiyadir. U yoshlarda teran insoniy 
munosabatlarni shakilantirish, adolat, samimiylik, saxiylik kabi 
xislatlarni tarkib toptirishni orzu qiladi va asarning boshidai oxiri- 
gacha ana shu ezgu maqsadlarni amalga oshirishga intiladi.
44

---

Kaykovus odamlarni to‘rt xilga bo‘ladi:
Buni yodlab oling!
Kaykovus bilim va aqlning ahamiyatini ulug‘lar ekan, uni 
m ol-dunyodan yuqori qo ‘yadi: «Agar m olsizlikdan qashshoq 
bo‘lsang, aqldan boy bo‘lmoqqa sa’y ko‘rguzgilki, mol bila boy 
bo‘lgandan, aql bila boy bo‘lg‘on yaxshiroqdir, nedinkim aql bila 
mol jam etsa bo‘lur, ammo mol bila aql oVrganib bo ‘lmas. Bilgil, 
aql bir moldurki, uni o ‘g‘ri ololmas, u o ‘tda yonm as, suvda 
oqmas» - deb ta ’riflar ekan, inson odobi ham aqlning belgisi, 
«al-adab - suratil aql» deya xulosa chiqaradi.
Yodda tuting!
Ahloqiylikning birinchi belgisi — suxandonlik
Kaykovusning ilmiy-falsafiy va ma’naviy-axloqiy hikmatlari:
1. Tan jon bilan, jon nafas bilan, nafas aql bilan tirikdir.
2. Odamning tani ko‘zga ko'rinadigan va ko‘zga ko‘rinmaydigan 
moddalardan tuzilgan.
45

---

3. «.. Dunyoda odamning bilmagan va tanimagan hech narsasi 
yo‘qdir».
4. Juvonmardlikning asosi uch narsadir: biri — aytgan so‘zni 
bajarish, ikkinchisi — to ‘g‘rilikka xilof qilmaslik, uchinchisi — 
xayrni ko‘zda tutish.
5. Ey farzand, yolg‘on va behuda so‘zlamagilkim, behuda so‘z 
jinnilarning so'zidir.
6. Barcha kishining kuchi ovqatdandir, aqlning kuchi esa 
hikmatdandir.
7. «... aql ikki xildir: biri tug‘ma aqldirki, buni aziziy (tabiiy 
aql) derlar, ikkinchisi kasbiy aql, buni muktasib (halol m ehnat 
bilan topilgan aql) derlar. Kasbiy aqlga donish ham derlar. 
Muktasibni o ‘rganib bo‘ladi, ammo aziziy aql xudoning sovg‘a- 
sidir, uni ta ’lim bilan o ‘rganib bo‘lmas».
8. Bilimni egallamoq uchun m ehnat qilish, badanni danga- 
salikdan qutqarish foydalidir. Chunki dangasalik, ishyoqmaslik 
badanning buzilishiga, kasallanishiga sababchi bo'ladi. Agar mehnat 
qilib badanni o ‘zingga bo‘ysundurmasang, sog‘lom va baland 
martabali bo‘la olmaysan.
9. Agar kishi oliy mansab, baland martabali bo‘lsa-yu, hunari 
boMmasa, xaloyiqning izzat va hurmatidan mahrum bo'ladi. Uluglik 
nasl-nasab bilan emas, aql va bilim bilandir. Ota-ona qo‘ygan otiga 
mag‘rur b o lm a , chunki bu ot faqat tashqi ko‘rinishdan boshqa 
narsa emas, ammo hunar bilan bir nomga ega bo‘lgil.
10. Sho‘r erga urug‘ sochma — hosil bermaydi, mehnating 
bekor ketadi, ya’ni yaxshilikni bilmagan kishiga yaxshilik qilish 
sho‘r erga urug‘ sochish bilan baravardir.
11. Anushervon dedi: « 0 ‘zini dono sanagan nodondan parhez
qil».
12. Yana dedi: «Agar g ‘amsiz bo ‘lmoq tilasang, hasadlik 
bo‘lmagil».
Xulosa
Kaykovusning «Qobusnoma» asari XI asrda yuzaga kelgan 
yirik ta ’limiy asardir. U nda o ‘sha davrda har bir yosh egallashi
46

---

zarur bo'lgan aqliy, axloqiy, jismoniy tarbiya bilan bog‘lik faoliyat 
turlari; otda yurish, merganlik, suvda suzish, harbiy mashqlar 
san’ati, she’r yozish, musiqiy bilimga ega bo‘lish, ifodali o ‘qish, 
hattotlik san’ati, shatranj va nard o ‘yinini bilish kabilar ham o ‘z 
ifodasini topgan.
Kaykovusning katta xizmati shundaki, u yoshlarni hayotga 
tayyorlash uchun ularni har tom onlam a kamolga yetkazishga 
doir nazariy masalalarni amaliy faoliyatga tatbiqi nuqtai nazaridan 
ifodalashga katta e ’tibor beradi. Shuning uchun ham bu asar 
ham m a zam onlarda, har qanday tuzum da ham o ‘z qim m atini 
yo‘qotmasdan va amaliy hayot dasturi sifatida o ‘z o ‘miga ega bo‘lib 
kelmoqda.