Nutqiy muomala me’zonlari

NUTQIY MUOMALA ME’ZONLARI

Yaxshi xulq-atvor - bu o'qimishli, madaniyatli kishining muhim ko'rsatkichlaridan biridir. Erta bolalikdan bizda muayyan xatti-harakatlar paydo bo'ladi. Madaniyatli kishi jamiyatda mustahkamlangan xulq-atvor me'yorlariga doimo rioya qilishi kerak - odob-axloq qoidalariga rioya qilishlari kerak. Axloq qoidalarini bilish va ularga rioya qilishhar qanday jamiyatda o'zingizni erkin va erkin his qilishingizga imkon beradi. Til va nutq to’g`risida fikr yuritishdan oldin til va nutq hodisalarining o'ziga xos xususiyatlarini bilib olish o'rinli. Til va nutq bir-biridan farq qiladigan, lekin o'zaro aloqador ikki ijtimoiy, ruhiy-ma'naviy hodisadir. Ya'ni til aloqa quroli, fikr bayon qilish vositasi bo'lsa, nutq so'zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan faoliyatdir. Bu ikki hodisani qiyoslaganda oradagi farqlar yanada oydinlashadi.  Tilni xalq yaratadi, nutq esa shaxsiy boylik sanaladi. Har kim o'z qobiliyati, so'z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga qarab gap tuzadi va so'zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug` bir talab qo'yiladi: o'ynab gapirsang ham, o'ylab gapir. Zero, nutq (so'z) aqlning tarozisi, aqlning o'lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til hoidalarini yaxshi va zarur darajada bilishimizga bog`liqdir

Nutq madaniyatining ham muhim xususiyati shundaki Aniqlik.Bu nafaqat kerakli va mos so'zlarni tanlash va ishlatish qobiliyati. To'g'ri gapirish uchun aniq o'ylash kerak. Qadimgi aforizm ma'lum: "Kim aniq o'ylayotgan bo'lsa, u aniq aytadi". Boshqacha qilib aytganda, nutqning sifati kabi aniqlik aqliy harakatning o'zi, suhbatdoshning intellektual qobiliyati bilan bog'liq.

Nutq odobining zarur sharti yoshi, jinsi, jamiyatda tutgan mavqeidan qat’i nazar, suhbatdoshlar o‘rtasidagi samimiy munosabat va hurmat-ehtirom bo‘lib hisoblanadi. Mana shu omillar bo‘lgan joyda so‘zlovchining o‘z shaxsini ustun qo‘yishiga, suhbatdoshini mensimasligiga, fikrini ortiqcha ovoz va harakatlar bilan ifoda etishiga o‘rin qolmaydi. Bunday paytlarda, odatda, suhbat ijobiy yakunlanadi.Faqat shu narsani ta’kidlash mumkin bo‘ladiki, suhbat jarayonida ohang juda katta vazifani bajaradi. Kayfiyat qanday bo‘lishdan qat’i nazar bu jarayonda eng ma’qul ohangni tanlash so‘zlovchini maqsadiga erishtiradi. So‘zlarni aniq-ravshan talaffuz qilish, muloyim va mayin ovoz bilan hovliqmasdan gapirish tinglovchida hamisha so‘zlovchini tushunishga harakat qilish istagini paydo qiladi. Birgina o‘tiring so‘zini turli ohangda talaffuz qilish bilan vaziyatga qarab iltimos, talab, maslahat, ogohlantirish, buyruq, jerkish kabi ma’nolarni ifoda etish mumkin. Shuning uchun ham gapirganda ohangga ehtiyot bo‘lish lozim.

Tashalgan manbadan kelib chiqqan holda, hattoki salomlashish, tanishish, xayrlashish, biror narsani iltimos qilish, tabriklash, minnatdorlik bildirish, singari ko’plab nutqiy vaziyatlarga o’ziligidan kelib chiqib yondashishi haqida chiroyli misollar berilgan. Masalan,

salomlashishda: assalomu alaykum ~ vaalaykum assalom, yaxshimisiz - xudoga shukur; xormang - bor bo'ling: xush kelibsiz — xushvaqt bo'ling; xayrlashishda: men boray bo'lmasa — o 'tirsangiz bo'lardi; xayr- omon bo’ling; yaxshi qoling- yaxshi boring; yana kelinglar - sizlar ham boringlar; iltimos qilishda: kechirasiz, agar mumkin bo'lsa; agar sizga malol kelmasa; sizdan bir narsani so 'ramoqchi edim; agar sizga og 'irlik qilmasa; imkoniyatingiz bo’lsa; so’rash sal noqulay bo’lib turibdi kabi birikmalarni qo’llash ham ananaga aylangani haqida so’z yuritilgan.

Til va nutq to’g`risida fikr yuritishdan oldin til va nutq hodisalarining o'ziga xos xususiyatlarini bilib olish o'rinli. Til va nutq bir-biridan farq qiladigan, lekin o'zaro aloqador ikki ijtimoiy, ruhiy-ma'naviy hodisadir. Ya'ni til aloqa quroli, fikr bayon qilish vositasi bo'lsa, nutq so'zlovchining til vositalaridan foydalanish jarayoni va shunday jarayon natijasida yuzaga keladigan faoliyatdir. Bu ikki hodisani qiyoslaganda oradagi farqlar yanada oydinlashadi.  Tilni xalq yaratadi, nutq esa shaxsiy boylik sanaladi. Har kim o'z qobiliyati, so'z boyligi, shaxsiy fikrlash layoqatiga qarab gap tuzadi va so'zlaydi. Shuning uchun ham nutq oldiga nihoyatda ulug` bir talab qo'yiladi: o'ynab gapirsang ham, o'ylab gapir. Zero, nutq (so'z) aqlning tarozisi, aqlning o'lchovi. Darhaqiqat, nutqimizning salohiyati til hoidalarini yaxshi va zarur darajada bilishimizga bog`liqdir.

Bekorga qadimdan “Ish bilganga bir tanga, gap bilganga ming tanga” degan maqolni ishlatib kelishmagan. Darxaqiqat so’z qudrati cheksiz. Birgina so’z bilan qancha ishlarni, muammolarni hal qilish yoki keltirib chiqarish mumkin. So’zni chiroyli yetkazish esa nutqimizning qanchalar chiroyli va ravonligiga bog’liq. Nutq madaniyatida biz kimlar bilan qay tartibda gaplashish kerakligini o’rganamiz. Bu fan ishonamanki kelajakda bizga ko’p asqotadi. Uning bilimlaridan foydalanib turli yutuqlarga erishamiz. Turli vaziyatlardan chiqib keta olamiz va turli vaziyatlarda boshqa insonlarga foydamiz tegadi.