O’zbekiston respublikasi oliy vao’rta maxsus ta’lim vazirligi

SINXRONIYA (yun. synchronos bir vaqtli, bir davrli) — 1) bir vaqtning oʻzida mavjud boʻlgan, oʻzaro boglik va alokador unsurlar tizimi boʻlgan tilning (yoki boshqa biror ijtimoiygumanitar fanning) muayyan rivojlanish davridagi holati; til rivojlanishi jarayonida muayyan oʻzgarishlarning mavjudligi yoki ularning ahamiyatsiz ekanligi belgisi asosida ajratilgan davr; 2) tilni koʻrsatilgan holagda, yaʼni davr vaqt omili va lisoniy oʻzgarishlarga bogʻliq boʻlmagan holda tekshiriladigan aniq munosabatlar tizimi sifatida oʻrganish. S. yordamida tilning nafaqat xoz. davri, balki oʻtmishdagi davrlari ham alohida oʻrganilishi mumkin. Mac, oʻzbek adabiy tilidagi unlilar tizimini 15-asrning yoki 20-asrning oʻzidagi ahvolini alohida, birbiriga qiyoslamay tadqiq etish S.dir.
S. tushunchasi diaxroniya tushunchasi bilan birga, unga qaramaqarshi qoʻyilgan holda fransuz tilshunosi F.de Sossyur tomonidan fanga kiritilgan. Bu tushunchalarning Sossyur boʻyicha oʻzaro farqlanishi, birbiridan ajratilishi statika bilan dinamikaning , til bilan nutqning , sistemalilik bilan sistemasizlikning , fonetika bilan grammatikaning qaramaqarshi qoʻyilishiga muvofiq boʻladi. Lekin modomiki til oʻz tabiatiga koʻra, doim harakatdagi, oʻzgarishdagi obʼyekt sifatida tavsiflanar ekan, dinamika tilning har qanday mavjudlik davrida, jumladan, S.da tilning ajralmas qismi boʻlib qoladi, binobarin, S.da diaxroniya unsurlari ham uchrashi mumkin.
LEKSIKOGRAFIYA (qadimgi yunoncha: λεξικόν [leksika] va γράφω [grafiya] - yozu) — lugʻatlar tuzish, amaliy lugʻatchilik. Amaliy lug'atchilik lugʻatlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: oʻz va oʻzga tillarni oʻrganish; ona tilini tavsiflash va meʼyorlashtirish (izohli, imlo va boshqa turdagi lugatlar yordamida); tillararo aloqa-munosabatni taʼminlash (ikki va koʻp tilli lugʻatlar, soʻzlashgichlar); muayyan til leksikasini ilmiy oʻrganish (etimologik, tarixiy lugʻatlar) va boshqa leksikografiya lugʻat tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) soʻzning qanday maʼno anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo boʻlgan.
MORFEMA (yunoncha: morphe — shakl) — oʻziga xos shakl va maʼnoga ega boʻlgan, boshqa maʼnoli qismlarga boʻlinmaydigan, soʻz (leksema) yasash yoki soʻzning shaklini hosil qilish uchun xizmat qiladigan lisoniy birlik. Morfemalar oʻzbek tilida, asosan, affiks (qarang) holatida boʻladi. Masalan, chi (kurashchi), -shunos (siyosatshunos), -q (taroq), ki (tepki), li (aqlli), chan (ishchan), la (tuzla), -illa (taqilla), lar (bolalar), rok, (kattaroq), -mtir (qoramtir) va hokazo.
NUTQ ETIKETI – insonlarning rasmiy va norasmiy vaziyatlardagi o‘zaro muloqotida ularning ijtimoiy va psixologik roliga mos ravishda amal qilinadigan ijtimoiy va madaniy o‘ziga xos nutqiy muomala qoidalari. Nutq etiketi – bu “ijtimoiy silliqlangan” hudud, muloqotning milliy-madaniy komponenti.