O‘zbekiston respublikasi oliy va

Ишлаб чиқаришни чеклаш (ишлаб чиқариш квотаси). Давлатнинг бозор нархига 
таъсир қилиш сиѐсатидан бири бу - маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини чеклаш оркали 
маҳсулот нархини керакли даражагача кѝтариш мумкин. Давлат хар бир фирманинг 
маҳсулот ишлаб чиқариш хажмини қонун чиқариш оркали белгилаши (квоталаши) мумкин. 
Бирор маҳсулотни ишлаб чиқариш ѐки сотиш буйича лицензиянинг давлат томонидан 
берилиши, шундай сиѐсатни юритишга мисол бѝлиши мумкин. Масалан, спиртли 
ичимликларни сотишга бериладиган лицензияларни кѝпайтириш ѐки камайтириш оркали 
спиртли ичимликни сотиш хажмини ошириш ѐки қисқартириш мумкин. Сотиш хажмининг 
қисқариши товар нархини керакли даражага ошириш имконини беради. 
Яна АКШ давлатининг қишлоқ хѝжалиги сиѐсати караймиз. АКШ давлатининг 
қишлоқ хѝжалиги сиѐсати кѝпрок маҳсулот ишлаб чиқаришни қисқартиришни 
рагбатлантиришга каратилган. Фермерлар экин экиш майдонининг қисқатирсалар, яъни экин 
майдонларининг бир кисми эқилмасдан колдирилса, шунга яраша пул компенсациясини 
оладилар. Экин майдонларини қисқартириш хисобидан нархни ошириш механизмини 
қуйидаги 10-расмда келтирилган.
Шуни таъкидлаш мумкинки экин майдонлари чекланганда таклиф чизиғи абсолют 
эластик бѝлмай колади, яъни таклиф 
1
Q  га тенг бѝлиб, у ѝзгармайди, маҳсулотнинг бозор 
нархи эса 
e
P  дан 
*
P  га кѝтарилади. 
Бундай сиѐсатда истеъмолчи ортикчалигининг ѝзгариши қуйидагича тенг. 
.
ист.
B
A




Фермерлар 
1
Q  миқдорда маҳсулот ишлаб чикариб, уни юқори 
*
P  нархда сотади. 
Натижада фермерлар ортикчалиги А тѝртбурчак юзига тенг миқдорда ошади. Лекин, ишлаб 
чиқариш хажми 
e
Q  дан 
1
Q  га қисқаргани учун фермерлар С учбурчак юзига тенг бѝлган 
ортикчаликни йѝқотади. Булардан ташқари, фермерлар экин майдонини (ишлаб чикари 
хажмини 
1
Q  га) қисқаргани учун давлатдан пул компенсацияси олади. Шундай қилиб, ишлаб 
чиқарувчилар ортикчалигининг умумий ѝзгаришини қуйидагича аниқлаш мумкин: 

и/ч = А - С + пул компенсацияси 
Q
2
Q
e
Q
1
P
*
P
P
*
P
e
Q
0 
D
S
E 
B 
C 
A 

---

604 
10-расм. Экин майдонлари чекланганда таклиф чизиғи (таклиф чизиғи S
1
эластик эмас 
бѝлгани учун у горизотал кѝринишда). 
Давлат ҳаражатлари, яъни фемерларга тѝланадиган рагбатлантириш (компенсация) 
пули камида В+С+Е га тенг бѝлиши керак. Бу ерда В+С+Е фермерлар экин ерларини 
қисқартирмаганда қѝшимча маҳсулот ишлаб чикариб, уни юқори 
*
P  нархда сотиши 
натижасида олиш мумкин бѝлган қѝшимча фойдага тенг. Шунинг учун хам давлат 
ҳаражатлари камида В+С+Е ни ташкил қилади ва у фермерларга пул компенсацияси 
тарикасида берилгани учун ишлаб чиқарувчилар ортикчалиги қуйидагича бѝлади: 
.
и/ч
E
B
A
E
C
B
C
A










Ушбу ишлаб чиқарувчи ортикчалигининг ѝзгариши давлатнинг нархларни 
маҳсулотнинг бир кисмини сотиб олиш хисобидан барқарор бѝлишини таъминлаш 
сиѐсатидаги ортикчалик ѝзгаришининг ѝзи. Фермерларга давлат юқоридаги сиѐсатларидан 
кайси бирини қѝллаши фарк қилмайди, иккаласи хам фермерларга бир хил фойда олишга 
олиб келади. 
Истеъмолчиларга хам буни фарки йук, нима учун деганда, улар иккала сиѐсатда хам 
бир хил йѝқотишга эга. У иккала сиѐсатдан кайси бири давлат учун қимматроқ бѝлишига 
қараймиз. Бу ерда 10-расмдаги учбурчаклар юзалари йиғиндиси ВКСКЕ 9-расмдаги 




E
P
Q
Q



*
1
2
юзадан кичик бѝлгани учун хам давлатнинг экин эқиладиган ерларни 
чеклаш сиѐсати, ортикча маҳсулот сотиб олиш асосида нархлар барқарорлигини таъмирлаш 
сиѐсатидан эканлиги келиб чиқади. Аммо давлатнинг экин эқиладиган ерларни чеклаш 
сиѐсати жамият учун фермерларга пул компенсациясини бериш сиѐсатига кѝра қимматроққа 
тушади. 
Эқиладиган ерларни чеклаш сиѐсатидаги жамият фаровонлигининг ѝзгариши 
қуйидагига тенг: 

жамият фаровонлигининг ѝзгариши=

ист+

и/ч - давлат ҳаражатлари =-А- 
В+А+В+Е-В-С-Е=-В-С, 
бу ерда
давлат ҳаражати= В+С+Е 
Агар давлат фермерларга А+В+Е пулни бевосита бериб нарх ва ишлаб чиқариш 
хажмига таъсир қилмаса, жамият бундай сиѐсатдан аниқ ютади. Бундай холатда фермерлар 
А+В+Е фойдани олади, давлат А+В+Е миқдорда йѝқотади ва жамиятнинг умумий 
фаровонлиги ѝзгариши нолга тенг бѝлади. Лекин, баъзи холларда сиѐсат иқтисодиѐтдан 
устун келади.