O‘zbekiston respublikasi oliy va

«Нарх-истеъмол» чизиғи. Юқорида «даромад-истеъмол» чизиғи каралганда, 
неъматлар нархи ѝзгармайди, деб қабул қилинган эди.
Энди даромадни ѝзгармас, деб караймиз ва неъматлардан биттасини, масалан, X
1
неъматнинг нархини ѝзгарувчан деб караймиз. Фараз қилайлик, X
1
неъматнинг нархи P  
кетма-кет камайиб бормокда, яъни 
P P
P
P



1
2
3
ва хоказо. 
Графикда нархнинг бундай ѝзгариши, бюджет чизиғининг AB  холатдан 
AB
1
,
AB
2
ва 
AB
3
холатларга силжитади (11-расм). 
Агар биз оптимал мажмуа нукталарини (бефарклик эгри чизиклари 
билан бюджет чизиклари кесишган нукталарни) чизик билан 
бирлаштирсак, бу чизик «Нарх-истеъмол» чизиғи бўлади (а расмдаги 
V
 
чизиғи). «Нарх-истеъмол» чизиғига кура, талаб чизиғини аниқлаш 
мумкин (б) расм.  
11-расм . «Нарх-истеъмол» (а) ва талаб чизиғи (б). 
 
 
a) 
X
1
D 
б) 
X
2
A 
E
E
3
E
2
E
1
U
4
U
3
U
1
U
2
X
1
B 
B
3
B
2
B
1
1
X
P
P
1
P
2
P
3
P
4

---

507 
4. Даромад ва алмаштириш самараси 
 
«Даромад-истеъмол» чизиғини таҳлил қилганимизда, даромад ѝзгаришини (нархлар 
ѝзгарганда) истеъмолга таъсирини ѝрганган эдиқ «Нарх-истеъмол» чизиғи оркали 
нархларнинг ѝзгаришини бир неъмат билан бошқа бир неъматни нисбий алмаштиришга 
таъсири ѝрганилади. Энди биз X
1
неъматга бѝлган талабни ѝзгаришининг қанча кисми нарх 
билан боғлиқ ва қанча кисми даромад билан боғлиқлигини куриб чикамиз (12-расм). 
Нархнинг хар қандай ижобий ѝзгариши, биринчидан: реал даромадни оширади, натижада 
бефарклик эгри чизиғи силжийди ва истеъмолчи сотиб олиши мумкин бѝлган неъматлар 
таркибини ѝзгартиради; иккинчидан - нархлар нисбатини ѝзгартиради ва бир неъмат (Б) 
билан бошқа неъмат (А) алмаштирилади. 
Неъматлар мажмуасига (А ва Б неъматлар) бѝлган талаб ѝзгаришининг қанча кисми 
реал даромад таъсири ва қанча кисми нархнинг пасайиши билан боғлиқ эканлигини
аниқламокчимиз. 12-расмда бюджет чизиғининг бошлангич холати БА ва А неъмат нархи 
пасайгандан кейинги холати БА

келтирилган.
12-расм. Нормал товарлар учун даромад самараси. 
Бошланғич бюджет чизиғида 
U
1
бефарклик эгри чизиғига мос келувчи оптимал 
мажмуа 
E
1
нукта билан ифодаланган. 
E
1
нуктада истеъмолчи Б неъматдан Б
1 
миқдорда, A  неъматдан A
1
миқдорда сотиб 
олади. A  неъматнинг нархи тушгандан кейин, янги оптимал мажмга БА

бюджет чизиғи 
билан U
2
бефарклик эгри чизиклари кесишган 
E
3
нуктага утади. 
E
3
нуктада истеъмолчи 
Б
3
миқдорда Б неъматдан ва 
A
3
миқдорда 
A  товардан сотиб олади. 
Демак, 
A  неъмат нархининг пасайиши истеъмолчининг реал даромадини, унинг товар 
сотиб олиш имкониятини оширади, яъни унинг ѝз эҳтиѐжини қондириш даражасини
оширади. Бу ерда 
A  неъматни истеъмол қилиш хажмининг умумий ѝзгариши (унинг нархи 
тушиши хисобидан) расмда 
A A
1
3
билан белгиланган. Истеъмолчи бошида 
0
1
A  миқдорда A  
неъматдан сотиб олади, нарх ѝзгаргандан кейин сотиб олиш хажми 
0
3
A  га ѝзгаради. Б 
товарни сотиб олиш хажми 0Б
1
дан 0Б
3
га қисқарди. 
A  неъмат истеъмолининг умумий ѝзгариши A A
1
3
га умумий самара дейилади. Энди
умумий самарани даромад самарасига ва алмаштириш самарасига қандай ажралишни 
кѝрамиз. 
Б неъмат
Б
Б

Б
1
Б
3
Б
2