O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta

км / сек
5 м
300000000

5 м

 60000000

 1

сек

yoki 60000000 gers, ya‘ni 60 megagers.
Demak, to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar sekundiga 60 million marta tebranadi. YOrug‗lik nurlarining chastotasi esa radioto‗lqinlariga nisbatan bir necha million marta katta.
Elektromagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega bo‗ladi, ya‘ni har qanday nur o‗zida ma‘lum miqdorda energiya tashiydi. Bu energiya nur chastotasiga bog‗liq bo‗lib, uning miqdori Plank formulasi asosida hisoblanadi:
Eh (2)
h - Plank doimiysi bo‗lib, 6,625 10^-34 dj.gs^-1 ga teng.
 - chastota.
Formulaga asosan nur energiyasi uning chastotasiga to‗g‗ri proporsionaldir.
Moddaga tushirilgan nur undan o‗tib yutishi yoki yutilishi mumkin.
Nur yutilganda modda molekulasi turli o‗zgarishlarga uchraydi. Bu o‗zgarishlar nurning tabiatiga va moddaning tuzilishiga bog‗liq.
Eng qisqa to‗lqinli gamma (radioaktiv) nurlar yadrolarning energetik holatini o‗zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiya).
Gamma nurlarga nisbatan uzunroq to‗lqin uzunligiga ega bo‗lgan rentgen nurlar - atomlarning ichki, yadroga yaqin va qavatlardagi elektronlarning energiyasini o‗zgartiradi (rentgenospektroskopiya). Ul‘trabinafsha va ko‗zga ko‗rinuvchan nurlar ta‘sirida molekula va atomlar valent elektronlarining energetik holatlari o‗zgaradi (UB va elektron spektrlar). Infraqizil nurlar esa molekuladagi atomlarni tebrantiradi (I+ yoki tebranma spektrlar). Radioto‗lqinlar esa yadro va elektron spinlarining energetik holatini o‗zgartiradi (YAMR va EPR spektroskopiya).

Aniqlanayotgan modda tomonidan elektromagnit to‗lqinlarning tanlab yutilishini o‗lchashga asoslangan fizikaviy usullar - spektroskopik usullar deb nomlanadi.
Optik spektroskopiya usullaridan biri bo‗lgan ultrabinafsha spektroskopiyasi bilan tanishib chiqamiz.
Nurlanish jarayonida to‗lqinlar bir xil chastotaga ega bo‗lsa, ular monoxromatik nurlar bo‗ladi, ya‘ni bunday nurning energiyasi bir xildagi hga teng bo‗ladi. Agar monoxromatik nurni yutish xususiyatiga ega bo‗lgan moddaning eritmasiga tushirilsa, uning ma‘lum qismi ushlanib qoladi va natijada eritmadan o‗tgan nurning intensivligi kamayadi. Monoxromatik nurlanishning yutilishi quyidagi - tenglamaga bo‗ysunadi:

ln 
J _{0 }
J


k .n


(3)

J_o va J - tushayotgan va eritmadan o‗tgan nurning intensivliklari n - yorug‗lik yo‗lidagi moddaning mollar miqdori.
k - yutilish intensivligining nisbiy miqdori.
Agar monoxromatik nur A moddadan o‗tsa, uning intensivligi kuchsizlanishini I₀I orqali o‗lchash mumkin, n-ning miqdori aniq bo‗lganda, K ningmiqdorini topish mumkin. Boshqa modda olinganda nurning kuchsizlanishi ham boshqacha bo‗lib, K ning miqdori ham o‗zgaradi. Agar yutilish jarayoni kuzatilmasa K0 bo‗ladi.
Odatda modda eritmasining yutilish intensivligi o‗lchanadi, buning uchun eritma tiniq bo‗lishi kerak. Eritmadagi n-ning miqdori eritmaning konsentratsiyasiga va eritma joylashgan idishcha qatlamining qalinligiga to‗g‗ri proporsional hisoblanadi. Amaliyotda ko‗p hollarda K ning o‗rniga , natural logarifm o‗rniga o‗nli logarifm ishlatiladi.

lg ^{J 0}
J

  . c.1.

(4)

_lg ^J 0
J

• 
  Eritmaning yoki yutilishning optik zichligi (D)
  

Dc 1
  ^D c .1 .
(5)

 - Ekstinksiyaning molli koeffitsienti.
Agar S1 moll, l1 sm bo‗lsa,  eritmaning optik zichligiga teng bo‗ladi.

  lg
J _{0 }
J
^{D ;} D

Eritmaga tushayotgan va undan o‗tayotgan nur intensivliklari bilan eritma konsentratsiyasi va uning qatlami qalinligi orasidagi qonuniyatni ifodalaydigan tenglama (4) Lambert-Ber qonuni deb yuritiladi. Bu qonuniyat doim saqlanib qolmaydi. YUtilish xususiyatiga ega bo‗lgan moddaning muhitdagi konsentratsiyasini o‗zgarishi eritmadagi turli xil jarayonlar - assotsiatsiya, tuz hosil qilish, dissotsiyalanish va tautomer shakllarning hosil bo‗lishiga olib kelsa, qonundan chetlanish ro‗y beradi. SHuning uchun turli xil konsentratsiyadagi

eritmalarning yutilish spektrini oldindan Lambert-Ber qonuniga bo‗ysunishini bilish kerak.
Buning uchun optik zichlikni (D) konsentratsiyaga nisbatan (doimiy va llarda) o‗rganiladi. Agar qonunga bo‗ysunsa D va S koordinatalaridan to‗g‗ri chiziq olinadi.
To‗lqin uzunligining qiymati bilan yutilish intensivligi o‗rtasidagi bog‗lanishni ifoda etadigan egri chiziqni yutilishning spektral chizig‗i deb aytiladi.  qiymatlar ultrabinafsha va infraqizil yutilish sohalarining sifat analizida katta ahamiyatga ega. Ayrim analitik ishlarda ma‘lum yutilish maksimumining integrallik intensivligini (A) quyidagi formula orqali hisoblash mumkin:

I
A 
C  l
_ lg
^{J 0} dv J
 _ 

 dv

(6)

Elektromagnit spektrining ultrabinafsha sohasi to‗lqin uzunligini qiymatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladigan ikki xil sohachalarga, ya‘ni uzoq ultrabinafsha va yaqin ultrabinafsha sohachalariga bo‗linadi. Birinchi sohadagi to‗lqin uzunligining qiymati 190 nm dan kichik bo‗lib, uning oxirgi kichik qiymati rentgen nurlarining sohasiga yaqinlashadi. YAqin ultrabinafsha sohaga tegishli bo‗lgan to‗lqin uzunlikning qiymati 190 nm dan yuqori bo‗lib 450 nm gacha bo‗lgan sohani o‗z ichiga oladi. Uzoq ultrabinafsha sohani o‗rganish murakkab asbob-uskunalarni talab qiladi.
Amaliyotda organik moddalarning tuzilishini o‗rganishda yaqin ultrabinafsha soha keng miqyosda ishlatiladi. Bu sohada yutilishning sodir bo‗lishiga asosiy sabab, molekulalarda to‗yinmagan guruxlar, hamda taqsimlanmagan elektronlari bo‗lgan atomlarning bo‗lishidir. YAqin ultrabinafsha sohasida yutilish maksimumini beradigan guruxlarga xromoforlar deb aytiladi.
Agar molekulada xromoforlar ko‗p miqdordagi boshqa xromoforlar bilan bog‗langan bo‗lsa yutilish maksimumining qiymati katta to‗lqin uzunlikdagi sohaga siljiydi, shuning uchun ham bunday tuzilishdagi birikmalar ko‗p hollarda rangli bo‗lib, yutilish maksimumini ko‗zga ko‗rinadigan sohada (450-850 nm) namoyon qiladi.