O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

 
5.4. Hujjatlashtirilgan tovarlar oldi-sotdi sxemasi 
 
Xalqaro hujjatlashtirilgan savdo-sotiq bitimi qanday amalga oshiriladi?  Xaridor 
va  sotuvchi  o‘rtasida  tovarlar  savdo-sotig‘i  haqida  shartnoma  tuzilayotgan  vaqtda 
sotuvchi unga  shartini va to‘lov shartini kiritishni talab qiladi. To‘la ishonch uchun 
sotuvchi  to‘lovni  tasdiqlangan  chaqirib  olinmaydigan  akkreditiv  vositasida  amalga 
oshirishni  talab  qiladi  va  zarur  hujjatlar  haqida  batafsil  ko‘rsatmalar  berishi  kerak.  
Savdo-sotiq  shartnomasiga  to‘lovlarga  oid  shartning  kiritilish  sababi  shundaki, 
xaridor akkreditiv ochishi va tovarga to‘lov  yetkazib berilganidan keyin emas, balki 
hujjatlar  evaziga  to‘lovni  amalga  oshiradi.  Shuning  uchun  to‘lovga  oid  shartlar 
bo‘yicha kelishib olish va ularni shartnomada qayd etish zarur. Shartnomada bunday 
shartlar nazarda tutilmaydi, balki aniq belgilab qo‘yiladi.  Odatda bu:    
1)  aylanma  konosament  (u  transport  kompaniyasi  tomonidan  tovarlarni 
olganligini  va  mazkuir  tovarlarni  faqat  hujjat  egasiga  topsirish  majburiyatini 
tasdiqlaydi; 
2)  hisob  -  faktura(  uning  tarkibida    tovarlarning  navi,  miqdori  va  narxi  kabi 
bitim shartlari kiritiladi; 
3) dengiz sug‘urta qilish polisi tovarlarni dengiz bo‘yicha olib o‘tilganda; 
4) tovarlarni ko‘rikdan o‘tkazish sertifikati (u tijorat nazorat firmasi tomonidan 
beriladi  va  belgilangan  turdagi  va  miqdordagi  tovarni  tushirib  bo‘linganini 
tasdiqlaydi); 
5)  eksport  lishtenziyasi  yoki  sanitar  ko‘rikidan  o‘tkazish  sertifikati  (u  tovarlar 
eksport qilinishi uchun ko‘rikdan o‘tganini tasdiqlaydi); 
6)  tovarlar  kelib  chiqishi  haqidagi  sertifikat  (ta’riflarni  baholash  uchun  import 
qiluvchi 
mamlakatining 
bojxonasida 
tovarlarni 
kelib 
chiqishi 
borasida 
foydalanadigan qoidalarga mos sertifikat. 
Agar xaridor  akkruditiv vositasida to‘lovni amalga oshirish shartiga rozi bo‘lsa,  
xaridor (to‘lovchi yoki mijoz) xaridor banki bilan akkreditivni (kreditni)  sotuvchiga 
(benefishtiarga) berish haqida shartnoma tuzadi. Akkreditiv  – bu bankning, sotuvchi 
akkreditivda    (avval  savdo-sotiq  shartnomasida)  ko‘rsatilgan  hujjatlarni  bankka 
taqdim etilsa, shartnomaviy bahoni to‘lashga  doir  aniq majburiyatidir.  xaridorning 
banki  xaridorning  kredit  imkoniyatlarini  uqiladi  va  xaridordan  pullarni  undirish 

---

75 
 
uchun  mos  harakatlarni  (birdan  yoxud  shu  bo‘yicha  to‘lovlarni  to‘lash  yo‘li  bilan) 
amalga oshiradi. Bank  bu ishni  akkreditiv  berilishiga qadar bajaradi, chunki  xaridor 
banki  akkreditiv  shartlarini,  agar  bu  Chaqirib  olinmaydigan  akkreditiv  bo‘lsa, 
akkreditiv berilguncha bajarishi lozim.      
Agar sotuvchiga unga  ma’lum bo‘lgan bankdan majburiyatlar talab etilsa, unda 
akkreditiv  sotuvchi  banki  tomonidan  tasdiqlanishi  kerak.  xaridor  banki  o‘z 
akkreditivini  xaridorga  boshqa,  sotuvchining  banki  orqali  yuboradi.  Bu  oddiy 
tasdialash yo‘li bilan amalga oshiriladi: “Mazkur akkreditivni tasdialaydimi”, yani bu 
holda  sotuvchining  banki  sotuvchi  oldida  zimmasiga  aniq  majburiyatni  oladi  –  agar 
sotuvchi unga zarur hujjatlarni taqdim etsa, u shartnomaviy narxni sotuvchiga to‘lab 
beradi. Agar savdo-sotiq shartnomasi bo‘yicha akkreditivni tasdiqlash talab etilmasa, 
xaridorning banki akkreditivni sotuvchiga yaqin bo‘lgan ma’lum qiluvchi bank orqali 
yoki maslahatchi bank orqali yuborishi mumkin. Bu bank sotuvchi oldida zimmasiga 
hech  qanday  majburiyat  qolmaydi,  faqat  hujjatni  qabul  qilib,  uni  xaridor  bankiga 
inkassoga yuboradi.   
Akkreditiv  berilib,  tasdiqlanganidan  keyin,  sotuvchi  tovarlarni  joylashtiradi  va 
hisob-fakturani yozib beradi hamda tovarlarni tashish vaqtida amal iqluvchi sug‘urta 
sertifikatini (shartnomaning yana bir turini) oladilar. Agar ko‘rikdan o‘tganligi haqida 
sertifikat talab etilsa,  tovarlarni savdo-sotiq  shartnomasida  ko‘rsatilgan nazoratchiga  
taqdim etiladi va nazorat firmasi tovarlar savdo-sotiq shartnomasida berilgan ta’rifga 
mos  kelishi  haqida  sertifikat  beradi.  Sotuvchi  o‘z  mamlakatining  bojxonasiga 
(masalan,  eksport  lishtenziyasi)  va  xaridor  mamlakati  bojxonasiga  (  tovarning  kelib 
chiqishi  haqidagi  sertifikat)  zarur  bo‘lgan  hujjatlarni  tayyorlaydi.  Keyin  sotuvchi 
tovarlarni  yuk  tashuvchiga  yuboradi,  u,  o‘z  navbatida,  tilxatdan  va  shartnomadan 
iborat aylanma konosamentni  yozib beradi.   
Sotuvchida  zarur  barscha  hujjatlarning  jamlanmasi  mavjud.    Bu  hujjatlar 
sotuvchining  bankiga  topshiriladi.  Bank  sotuvchiga  hujjatlar  taqdim  etilishi  bilan 
shartnomaviy  narxni  to‘lab  berishi  shart.  To‘lovni  olish  uchun  sotuvchi  hujjatlarga 
trattani  ilova  qiladi,  banklar  esa  akkreditivda  bunday  trattaga  pul  to‘lab  berishni 
zimmalariga  oladilar.  Tratta  (qoidada  o‘tkazma  veksel  deb  nomlanadi)  sotuvchi 
tomonidan  sotuvchining  bankiga,  xaridorning  bankiga  yoki  xaridorning  o‘ziga 
shartnomaviy  narx  miqdoriga  teng  chekka  o‘xshashdir.  Agar  savdo  naqd  pulda 
amalga  oshirilgan  bo‘lsa,  tratta  bo‘yicha  talabga  qarab  pul  to‘lanadi,  agar  kreditdan 
foydalanilgan bo‘lsa, keyinroq ham to‘lanishi mumkin.   
Sotuvchining  banki  hech  qachon  tovarlar  bilan  ishlamaydi,    u  faqat  hujjatlar 
bilan  ish  yuritadi,  shuning  uchun  bank,  hujjatlar  akkredlitiv  talablariga  to‘liq  mos 
kelishiga  ishonch  hosil  qilish  uchun  hujjatlarni  batafsil  o‘rganib  chiqadi,  chunki 
hujjatlar uning yagona himoyachisi hisoblanadi.