O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

       
5.11. Veksel va chek xalqaro  hisob-kitob vositalari sifatida 
 
To‘lovni  kechiktirish  bilan,  aksept  yo‘li  bilan  yoki  gossignatsiyasiz  yo‘li  bilan 
amalga  oshirilganda hisob-kitoblarni bajarish uchun  veksel, odatda,  o‘tkazma  veksel 
jalb  etiladi.  Adabiyotda  takidlanganidek,  tashqi  savdo  bo‘yicha  akkreditivlarning 
aksariyat  qismi  trattadan  foydalanish  bilan  amalga  oshiriladi.  Ko‘pincha  xaridor 
tovarga  to‘lash  uchun  etarli  mablag‘ga  ega  bo‘lmaydi.  Sotuvchi  xaridor  bilan 
kelishilgan  holda  o‘zining  bankiga  tovar  tushirib  bo‘linganidan  keyin  hujjatlar, 
shuningdek,  shaxsiy  buyruqga  asosan  emitent-bank  yoki  xaridorga  qo‘yilgan,  
o‘tkazma  vekselni  taqdim  etadi.  Sotuvchining  banki  eksport  qiluvchiga  taqdim 
etilgan  hujjatlar  evaziga  to‘lovni  amalga  oshiradi  va  vekselni  hisobga  olib  qo‘yadi. 
Keyin  sotuvchining  banki  xaridorning  bankiga  hujjatlar  va  vekselni  yuboradi  va 

---

90 
 
ularning evaziga to‘lov oladi (agar unga avvaldan badal to‘lanmagan bo‘lsa). Xaridor 
banki,  yuk  tashuvchidan  tovarni  olishga  rusxat  beruvchi  hujjatlarni  olib,    faqat  
xaridor  o‘tkazma  vekselni  aksept  qilganidan  so‘ngina,  yani  veksel  bo‘yicha 
majburiyatlarni o‘z zimmasiga olgandan so‘ngina ularni xaridorga topshiradi.  Veksel 
bo‘yicha  to‘lovlar  vaqti  kelganidan  so‘ng  xaridor  banki  uni  xaridorga  to‘lov  uchun 
taqdim  etadi,  bu  bilan  u  o‘zining  akkreditiv  bo‘yicha  ketgan  shaxsiy  xarajatlarini 
qoplaydi (rambursiya qiladi).     
Ko‘rib  chiqilgan  holda  sotuvchi    yetkazib  bergan  yuki  uchun  to‘lov  sifatida  pul 
olmaydi,  balki  unga  o‘tkazma  veksellar  bilan  tasdiqlangan,  kelajakdagi  to‘lov 
majburiyatlarini taklif etiladi. U,  veksel bo‘yicha to‘lov muddatini kelishini kutib, keyin 
uni akseptant-bankga taqdim etishi mumkin yoxud mazkur vekselni bankga sotishi, yani 
uni  ro‘yxatga  kiritib  qo‘yishi  mumkin.  Bunda  veksel  miqdori    shartnomada  keltirilgan 
to‘lov  miqdoridan    bir  muncha ko‘proq bo‘lishi zarur,  chunki sotuvchi veksel  bo‘yicha 
to‘lovlarni ko‘tishi, uni ro‘yxatga  olgan bankga ro‘yxatga olgani uchun to‘lovni amalga 
oshirishi lozim. 
O‘z  navbatida,  xaridor  tovarga  pul  to‘lash  borasida  kechiktirishga  ega  bo‘ladi. 
Chunki  u  to‘lovni  veksel  bo‘yicha  muddat  kelganida    amalga  oshirishi  kerak  bo‘ladi. 
Ungacha  tovarni sotib, bankga qarz miqdorini to‘lab  ulguradi. UCP-500 dagi o‘tkazma 
veksellardan foydalanishni tartibga solishga oid  tafovut shundaki, UCP-500 ga muvofiq 
(9V-  band),  akkreditiv  sotib  oluvchiga  (buyruq  beruvchiga)  veksel    chiqarish  mumkin 
emas.  Fuqarolik kodeksiga
 
binoan esa “ akkreditiv operatsiyada ishtirok etuvchi o‘tkazma 
veksel ishlatishda  tomonlarning tarkibiga cheklovlar yo‘qdir”.   
Oddiy  vekseldan  foydalanilgan  holda,    xaridor  tomonidan  sotuvchi  buyrug‘i  bilan 
yoziladi. Bunday veksel import qiluvchining banki orqali sotuvchi bankiga  o‘tkaziladi, u 
esa,  o‘z  navbatida,  ularni  sotuvchiga  akkreditivda  belgilangan  yuk  tushirish  va  boshqa 
hujjatlar  evaziga  topsiradi.  Keyin  sotuvchi  vekselni  o‘z  bankiga  ro‘yxatga  kiritish  uchun 
taqdim  etadi,    o‘z  navbatida,  xaridor  bankiga  qayta  ro‘yxatdan  o‘tkazish  yoki  to‘lovni 
amalga  oshirish  uchun    taqdim  etadi.  Xaridor  banki  yuk  tusirilganiga  oid  yoki  boshqa 
hujjatlarni xaridorga topshirib, vekselni to‘lov uchun tag‘dim etadi. 
Odatda, har bir bitim yuzasidan shartnoma nazarda tutilgan to‘lovlar soniga mos  
miqdorda  veksel (tratta) taqdim etiladi, yani trattalar , qoida bo‘yicha, tovarning har 
bir partiyasi bo‘yicha taqdim etiladi. Hisob-kitoblar turli vositalar yordamida amalga 
oshirilishi mumkin: vеksеllar, to‘lov topshirig‘i, bank o‘tkazmasi (pochta va tеlеgraf 
orqali), chеklar, plastik kartochkalar