O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta

Internet  ma’lumotlari quyidagi saytlardan olinadi:  
www.gov.uz, 
www.cer.uz, 
www.tsue.uz, 
www.lex.uz, 
www.mf.uz, 
www.cbu.uz, 
www.mfа.uz,  www.aci.uz,  www.mf.uz,  www.mineconomy.uz, 
www.stat.uz, www.imf.org, www.oecd.org, www.worldbank.org.  
 
 

---

108 
 
VIII  bob. XALQARO SAVDODA SUG‘URTA 
 
8.1. Tashqi savdoda sug‘urtaning umumiy qoidalari 
8.2. Sug‘urta shartnomasi 
8.3. Sug‘urta shartnomasining shartlari va uni tuzish tartibi 
8.4. Polisni o‘tkazish va sug‘urta manfaati 
8.5. Sug‘urta shartnomasi va tashish 
 
8.1. Tashqi savdoda sug‘urtaning umumiy qoidalari 
 
Zamonaviy tashqi savdo va dengiz tashuvlari sug‘urtasiz mavjud bo‘la olmaydi. 
Ko‘p  hollarda  sug‘urta  shartnomalari  savdo  bitimlarining  ajralmas  qismi  bo‘lib 
kelmoqda.  Sug‘urtani  kim  va  kimning  hisobidan  olib  borilishi  bu  bitimlar 
tuzilayotganda xal qilinadi. 
Xalqaro  savdoda  uning  shakllarini  ko‘pligidan  u  yoki  bu  tovar  bilan  savdo 
shartlari  va  ular  tomonidan  kelishilgan  savdo  shartnomalari  ishlab  chiqilgan.  Bu 
profillarda bitim tomonlar tomonidan olinadigan tovarlar narxini yaratish mexanizmi 
beriladi. 
EХW, FОB, FAS, CIF qisqartmalari bilan 4 xil asosiy savdo bitimlari juda keng 
tarqalgan. 
CIF  ingliz  so‘zlarining  bosh  xarflaridan  olingan.  Tovarlar  narxi  sug‘urta  va 
fraxt.  Bu  shartnomaning  maxsus  ko‘rinishi  bo‘lib,  unda  asosiy  oldi-sotdi 
shartnomalari masalalari maxsus asoslarda yechiladi: 
-xaridorga  tovarni  o‘tish  davrida  bexosdan  xalokatga  uchrash  xavfi,  tovarni 
shikastlanishi  yoki  boshqa  holatlarda    sotuvchining  vijdonli  harakati,  hisob-kitoblar 
tartibi va boshqa masalalar.  
-CIF sharoitlarida tovar sotilganda sotuvchi yukni tushurish portiga olib borishi, 
uni  kema  bortiga  ortishi,    fraxtni  to‘lashi,  yukni  yil  davomida  egasiga  yetib 
borguncha  dengiz  xavflaridan  sug‘urta  qilishi  va  xaridorga  yukni  jo‘natish  bo‘yicha 
barcha kerakli hujjatlarni jo‘natishi shart. 
Angliya,  Germaniya,  Frantsiya  va  boshqa  mamlakatlarda  qoidalarni  qo‘llash 
jarayonida  qo‘shimchalar  ko‘rinishida  bu  mamlakatlarning  urf-odatlari;  bitimlar 
shartlarining qator o‘ziga xosligini u yoki bu yuklarning xususiyatlaridan kelib chiqib 
tavsiyalar  ishlab  chiqilgan  (masalan,  un,  o‘simlik  yogi,  don,  paxta  va  boshqalar). 
Ba’zi hollarda bu tavsiyalar rasmiy hukumat aktlari bilan rasmiylashtirilgan. Hamma 
ishlar  asosan  tavsiliy  depozit  xarakteriga  ega  edi,  bu  narsa  xalqaro  savdoda  har  xil 
bitim  va  namunaviy  shartlarning  proformalari  shuningdek  CIF  bitimlari  shartlarini 
har xil talqinlarini yuridik jihatdan mumkin qilib qo‘yadi. 
Shunday  qilib  o‘simlik  yogi  bilan  savdo  assotsiastiyasida  ko‘rikka  yaqin 
namunasining proformasi bor edi. London bug‘doy bilan savdo qilish assoisatsiyasida 
yetmishtagacha namunali sotuv shartnomalari proformalari bor edi. Paxta bilan savdo 
qiluvchi  assoisatsiya va boshqalarda ham o‘z proformalari bor edi. 
1936-  yildan  keyin  1956,  1980  va  1990,  2000,  2010-  yillarda  xalqaro  savdo 
palatasi    savdo  shartnomalarini  interpretatsiyasi  va  norasmiy  kodlash  (shakllangan 
odatlar bo‘yicha qabul qilingan tushunchalar) keng tarqalgan tashqi savdo terminlari 

---

109 
 
va tijorat tushunchalarini birlashtirish borasida katta ishlar qildi. 
“Inkoterms  2010”  ning  maqsadi  tashqi  savdodagi  oldi-sotdi  shartnomalarida 
qo‘llaniladigan  eng  muhim  atama  va  tushunchalarni  talqin  qilish  bo‘yicha  yagona 
xalqaro  qoidalar  o‘rnatishdadir.  Yuqorida  aytib  o‘tilganidek  bu  qoidalarning 
qo‘llanishi  majburiy    bo‘lmagan  noaniq;  qoida  va  talqinlardan  ko‘ra  aniq  va  bir  xil 
xalqaro qoidalarni afzal ko‘ruvchi savdo bitimlari qatnashchilari qo‘llaydilar. 
FOB bitimlari  inglizcha “bortda erkin” ifodasidan olingan. Bu turdagi bitimga 
ko‘ra  sotuvchi,  xaridor  fraxtlashdan  oldin  kemaga  yukni  ortishi  zarur.  U  tovarni 
tashish  vaqtiga  sug‘urta  qiladi.  Odatda  ichki  punktdan  o‘tish  partiyagacha  va 
keyinchalik oxirgi yo‘nalish nuqtasigacha deb belgilanadi. 
FAS  bitimlari  inglizcha  “bort  bo‘yicha  erkin  yoki  kema  borti  bo‘yicha  erkin” 
ifodasidan  olingan.  FAS  bitimlarinig  mazmuni  FOB  bitimlariga  o‘xshaydi,  birgina 
farqi shuki FOB bitimiga ko‘ra sotuvchi tovarni kemaga ortadi va tovar kema bortiga 
o‘tishi  bilan  xavf  ham  xaridor  zimmasiga  o‘tadi.  FAS  bitimiga  ko‘ra  ,esa  sotuvchi 
yukni kemaga olib keladi, lekin javobgarlik majburiyati olinmaydi. 
Dengiz  yuklarini  sug‘urta  qilish  shartnomasi  sug‘urtachining  yozma  arizasi 
asosida tuziladi, unda quyidagilar bo‘lishi zarur. Yukning aniq nomi, qadoqlash turi, 
manzil, yukning og‘irligi, konosament  yoki boshqa  yo‘l  hujjatlari  raqam  va  kunlari; 
kemaning  nomi,  shartnoma  yili,  bayrog‘i  va  yukning  sig‘imi;  yukning  joylashish 
nuqtalari, qayta ortish  nuqtalari; kemaning jo‘nash vaqti, yukning sug‘urta summasi 
va shartlari. 
Modifikatsiya  guruhlari  London  sug‘urtachilari  institutini    xavflar  uchun 
javobgarlik  bilan,  qisman  avariya  uchun  javobgarlik  bilan;  xalokat  holatlaridan 
tashqari  shikastlanishlar  uchun  javobgarliksiz  degan  namunaviy  shartlariga  to‘gri 
keladi.