108
VIII bob. XALQARO SAVDODA SUG‘URTA
8.1. Tashqi savdoda sug‘urtaning umumiy qoidalari
8.2. Sug‘urta
shartnomasi
8.3. Sug‘urta shartnomasining shartlari va uni tuzish tartibi
8.4. Polisni o‘tkazish va sug‘urta
manfaati
8.5. Sug‘urta
shartnomasi va tashish
8.1. Tashqi savdoda sug‘urtaning umumiy qoidalari
Zamonaviy tashqi savdo va dengiz tashuvlari sug‘urtasiz mavjud bo‘la olmaydi.
Ko‘p hollarda sug‘urta shartnomalari savdo bitimlarining ajralmas qismi bo‘lib
kelmoqda. Sug‘urtani kim va kimning hisobidan olib borilishi bu bitimlar
tuzilayotganda xal qilinadi.
Xalqaro savdoda uning shakllarini ko‘pligidan u yoki bu tovar bilan savdo
shartlari va ular tomonidan kelishilgan savdo shartnomalari ishlab chiqilgan. Bu
profillarda bitim tomonlar tomonidan olinadigan tovarlar narxini yaratish mexanizmi
beriladi.
EХW, FОB, FAS, CIF qisqartmalari bilan 4 xil asosiy savdo bitimlari juda keng
tarqalgan.
CIF ingliz so‘zlarining bosh xarflaridan olingan. Tovarlar narxi sug‘urta va
fraxt. Bu shartnomaning maxsus ko‘rinishi bo‘lib, unda asosiy oldi-sotdi
shartnomalari masalalari maxsus asoslarda yechiladi:
-xaridorga tovarni o‘tish davrida bexosdan xalokatga uchrash xavfi, tovarni
shikastlanishi yoki boshqa holatlarda sotuvchining vijdonli harakati, hisob-kitoblar
tartibi va boshqa masalalar.
-CIF sharoitlarida tovar sotilganda sotuvchi yukni tushurish portiga olib borishi,
uni kema bortiga ortishi, fraxtni to‘lashi, yukni yil davomida egasiga yetib
borguncha dengiz xavflaridan sug‘urta qilishi va xaridorga yukni jo‘natish bo‘yicha
barcha kerakli hujjatlarni jo‘natishi shart.
Angliya, Germaniya, Frantsiya va boshqa mamlakatlarda qoidalarni qo‘llash
jarayonida qo‘shimchalar ko‘rinishida bu mamlakatlarning urf-odatlari; bitimlar
shartlarining qator o‘ziga xosligini u yoki bu yuklarning xususiyatlaridan kelib chiqib
tavsiyalar ishlab chiqilgan (masalan, un, o‘simlik yogi, don, paxta va boshqalar).
Ba’zi hollarda bu tavsiyalar rasmiy hukumat aktlari bilan rasmiylashtirilgan. Hamma
ishlar asosan tavsiliy depozit xarakteriga ega edi, bu narsa xalqaro savdoda har xil
bitim va namunaviy shartlarning proformalari shuningdek CIF bitimlari shartlarini
har xil talqinlarini yuridik jihatdan mumkin qilib qo‘yadi.
Shunday qilib o‘simlik yogi bilan savdo assotsiastiyasida ko‘rikka yaqin
namunasining proformasi bor edi. London bug‘doy bilan savdo qilish assoisatsiyasida
yetmishtagacha namunali sotuv shartnomalari proformalari bor edi. Paxta bilan savdo
qiluvchi assoisatsiya va boshqalarda ham o‘z proformalari bor edi.
1936- yildan keyin 1956, 1980 va 1990, 2000, 2010- yillarda xalqaro savdo
palatasi savdo shartnomalarini interpretatsiyasi va norasmiy kodlash (shakllangan
odatlar bo‘yicha qabul qilingan tushunchalar) keng tarqalgan tashqi savdo terminlari
109
va tijorat tushunchalarini birlashtirish borasida katta ishlar qildi.
“Inkoterms 2010” ning maqsadi tashqi savdodagi oldi-sotdi shartnomalarida
qo‘llaniladigan eng muhim atama va tushunchalarni talqin qilish bo‘yicha yagona
xalqaro qoidalar o‘rnatishdadir. Yuqorida aytib o‘tilganidek bu qoidalarning
qo‘llanishi majburiy bo‘lmagan noaniq; qoida va talqinlardan ko‘ra aniq va bir xil
xalqaro qoidalarni afzal ko‘ruvchi savdo bitimlari qatnashchilari qo‘llaydilar.
FOB bitimlari inglizcha “bortda erkin” ifodasidan olingan. Bu turdagi bitimga
ko‘ra sotuvchi, xaridor fraxtlashdan oldin kemaga yukni ortishi zarur. U tovarni
tashish vaqtiga sug‘urta qiladi. Odatda ichki punktdan o‘tish partiyagacha va
keyinchalik oxirgi yo‘nalish nuqtasigacha deb belgilanadi.
FAS bitimlari inglizcha “bort bo‘yicha erkin yoki kema borti bo‘yicha erkin”
ifodasidan olingan. FAS bitimlarinig mazmuni FOB bitimlariga o‘xshaydi, birgina
farqi shuki FOB bitimiga ko‘ra sotuvchi tovarni kemaga ortadi va tovar kema bortiga
o‘tishi bilan xavf ham xaridor zimmasiga o‘tadi. FAS bitimiga ko‘ra ,esa sotuvchi
yukni kemaga
olib keladi, lekin javobgarlik majburiyati olinmaydi.
Dengiz yuklarini sug‘urta qilish shartnomasi sug‘urtachining yozma arizasi
asosida tuziladi, unda quyidagilar bo‘lishi zarur. Yukning aniq nomi, qadoqlash turi,
manzil, yukning og‘irligi, konosament yoki boshqa yo‘l hujjatlari raqam va kunlari;
kemaning nomi, shartnoma yili, bayrog‘i va yukning sig‘imi; yukning joylashish
nuqtalari, qayta ortish nuqtalari; kemaning jo‘nash vaqti, yukning sug‘urta summasi
va shartlari.
Modifikatsiya guruhlari London sug‘urtachilari institutini xavflar uchun
javobgarlik bilan, qisman avariya uchun javobgarlik bilan; xalokat holatlaridan
tashqari shikastlanishlar uchun javobgarliksiz degan namunaviy shartlariga to‘gri
keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
