O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Kelishik kategoriyasi. O‘zbek adabiy tilida kelishiklar oltita bo‘lib, ularning shakli va ma’no xususiyatlari professor A.G‘.G‘ulomovning "O‘zbek tilida kelishik-lar" asarida to‘liq yoritilgan¹. 1973 yilda M.Shoinoyatova esa shevalarimiz-dagi kelishiklar tizimini maxsus tadqiq etib, nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan².Shevalarda kelishiklar turlicha ishlatiladi: ba’zilarda oltita, boshqa birida beshta, yana boshqa birida esa to‘rttadir.

Besh yoki to‘rtta kelishikka ega bo‘lgan shevalarda ikki kelishik vazifasini bitta qo‘shimcha bajaradi. Masalan, Toshkent shevasida tushum hamda qaratqich kelishiklari unlidan so‘ng "-n’" qo‘shimchasi, undoshdan so‘ng o‘zgarishga uchragan formalari bilan 19 xil shakl orqali ifodalanadi. Shuningdek, Qarshi shevasida tushum va qaratqich kelishiklari -n’-d’//-t’ qo‘shimchasi orqali, o‘rin-payt va jo‘nalish kelishiklari -yə, -gə //-kə // -qa qo‘shimchasmi orqali ifodalanadi. Qiyos qiling: dj - lovchi shevalarda:

Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng

B.k. Æ Æ

Q.k. -niң//-niң -diң //-tiң-diң//-tiң

T.k. -ni // -ni -dn//-tiqdi//-ti

J.k. -g‘a//-gə -qa//-g‘a-gə//-kə-, -ə, -na//- ə,-nə

O‘.p.k. -da//-də -da//-ta-də//tə

Ch.k. -dan//-dən,-nan//-nən -dan//-tan-dən//-tən-nan//-nən

Y-lovchi shevalarda (masalan, Toshkent shevasida):

Kelishiklar Unlidan so‘ng Undosh so‘ng

B.k. Æ Æ

Q.k. -n’ ng,v,y undoshlaridan so‘ng -n’,qolgan

hollarda o‘zak-negiz oxiridagi un-

doshga moslashadi: -m’, l’,sh’,e’,-g’.

J.k. -ga -ga//ka-qa

O‘-p.k. -də -də//-tə

Ch.k. -dən - dən//-tən

Farg‘ona shevalarida:

Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng

B.k. Æ Æ

Q.k. -n’ -d’yuyu-t’

J.k. -gə -gə//kə//-qa

O‘-p.k. -də -də//-ta

CH.k. -dən -dən//-tən

O‘g‘uz gruppa shevalarda (masalan, Xeva-Urganch):

Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng

B.k. Æ Æ

Q.k. -ni//-ni -ni//-ni

J.k. -g‘a//-ga//-yə -a//-ə,-na//-nə

O‘-p.k. -da//də - ta//-də

CH.k. -dan//-dən - tan//-dan

Qarshi shevasida:

Kelishiklar Unlidan so‘ng Undoshdan so‘ng

B.k. Æ Æ

Q.k. -n’ -n’-d’//t’

J. va o‘-p.k. -yə -ga//-ka//-qa

CH.k. -dən -dan//-tan//-nan

Bosh kelishik o‘zbek shevalarida adabiy tildagi kabi grammatik ko‘r-satkichi yo‘q. Qaratqich kelishigining ifodalanishi y-lovchi va dj-lovchi she-valarda ma’lum darajada farq qiladi. Dj-lovchi shevalarda qaratqich kelishigi qo‘shimchasi quyidagi shakllarda ifodalanadi: Unlidan so‘ng: 1) qattiq o‘zak-negizlarda -ning: ataning; 2) yumshoq o‘zak-negizlarda -niң: enen’ң. Bu kelishik qo‘shimchasi o‘zak-negizda lablangan tovushning bo‘lishi-ga qarab -nuң,-nuң,-duң,-duң,-tuң,-tuң shaklida bo‘ladi: konunung, urushtung.

Undoshdan so‘ng: a) jarangli undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-negizlarda -ding (tavding), yumshoq o‘zak-negizlarda -d’ң (bizd’ң), b) jarangsiz undosh bilan tugagan qattiq o‘zak-negizlarda -ning (atning) yumshoq o‘zak negizlarda -t’ң (’tt’ң) shaklidadir.

Y-lovchi shevalarda esa qaratqich kelishigi -n’-d’//-t’ qo‘shimchalari bilan ifodalanadi, bu qo‘shimcha ayni vaqtda tushum kelishigi qo‘shimchasining o‘rnida ham ishlatiladi: s’zn oz’yizga munas’p (sizning o‘zingizga munosib. Toshkent, Namangan shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi -n’ o‘zi qo‘shiladigan o‘zak-negizning qanday undosh bilan tugashiga qarab, bir necha xil formaga ega bo‘ladi.

Iqon, Qorabuloq va Hazorasp shevalarida qaratqich kelishigi qo‘shimchasi unlidan so‘ng: -ning - n’ң,

undoshdan so‘ng: -iң-iң tarzida ifodalanadi: atiң, dashiң, tuyzniң.