O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi ikkinchi bo‗limida fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari alohida belgilab qo‗yilgan.
Xususan, 37-moddada ―Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‗rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir. Sud hukmi bilan tayinlangan jazoni o‗tash tartibidan yoki qonunda ko‗rsatilgan boshqa hollardan tashqari majburiy mehnat taqiqlanadi‖, 38-moddada esa ―YOllanib ishlayotgan barcha fuqarolar dam olish huquqiga egadirlar. Ish vaqti va haq to‗lanadigan mehnat ta‘tilining muddati qonun bilan belgilanadi‖, deb qayd etilgan.
SHu bois O‗zbekiston Respublikasida insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta‘minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiena va davolash profilaktika tadbirlarini qamrab oluvchi mehnatni muhofaza qilish tizimi tashkil qilingan.
O‗zbekiston Respublikasining ―Mehnatni muhofaza qilish to„g„risida‖gi Qonuni O‗zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 6 may 1993 yildagi 840-XII-son qarori bilan amalga kiritilgan bo‗lib, hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyotining zamonaviy talablariga va amalga oshirilayotgan demokratik
islohotlarning chuqurlashtirish, iqtisodiyotni liberallashtirish, ijtimoiy sheriklikni mustahkamlash, mamlakatda mehnat qonunchiligi va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirilishiga qaratilgan chora- tadbirlarga mos kelmay qoldi.
SHu bilan birga, ―Texnik jihatdan tartibga solish to‗g‗risida‖gi, ―Xavfli ishlab chiqarish ob‘ektlarining sanoat xavfsizligi to‗g‗risida‖gi, ―Radiatsiyaviy xavfsizlik to‗g‗risida‖, ―Ish beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug‗o‗rta qilish to‗g‗risida‖gi, ―O‗zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‗g‗risida‖gi (yangi tahrirda), ―Muvofiqlikni baholash to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasining qonunlari qabul qilinganligi ―Mehnatni muhofaza qilish to‗g‗risida‖gi O‗zbekiston Respublikasi Qonunini qayta ko‗rib chiqish zaruratini yuzaga keltirdi.
Qonun loyihasi halqaro huquqning umume‘tirof etilgan tamoyillari va normalarini, mehnatni muhofaza qilish va mehnat xavfsizligi sohasidagi Halqaro Mehnat Tashkilotining konvensiyalari va tavsiyalarini, 20 dan ziyod xorijiy, jumladan, Evropa Ittifoqi mamlakatlari, YAponiya, Janubiy Koreya va boshqa davlatlarning tajribasini inobatga olgan holda mehnatni muhofaza qilish bo‗yicha amaldagi normativ bazani takomillashtirishga qaratilgan.
Mazkur Qonun 2016 yilning 10 mart kuni O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi tomonidan tasdiqlanib, 25 avgustda O‗zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati ma‘qulladi va 2016 yil 23 dekabrdan amalga kiritildi.
YAngi tahrirdagi Qonun 36 ta moddadan iborat bo‗lib, uning normalari Respublikamizda yangi qabul qilingan qonunlar va halqaro me‘yoriy talablariga muvofiqlashtirildi, yangi normalar kiritildi hamda amaldagi qonunchilikda belgilangan va bugungi kunda tadbirkorlik sub‘ektlarining faoliyatiga to‗sqinlik qilishi mumkin bo‗lgan normalar chiqarildi, bunda:

• 
  qonunning tuzilmasi yangilandi, yuridik texnika yuzasidan qonun qayta ko‗rib chiqildi;
  
• 
  qonunning maqsadi belgilandi va asosiy tushunchalar kiritildi;
  
• 
  Davlat siyosati va boshqaruvi qayta ko‗rib chiqildi;
  
• 
  maxsus vakolatli davlat organi, shuningdek qonunchilikka muvofiq alohida vakolatlarga ega bo‗lgan boshqa davlat va xo‗jalik boshqaruvi organlari;
  
• 
  mahalliy davlat xokimiyati organlari vakolatlari va vazifalari belgilandi;
  
• 
  mehnat munosabatlarining ishtirokchilari ish beruvchi va xodimning xuquq va majburiyatlari aniq ko‗rsatib berildi;
  
• 
  tashkilotda mehnatni muhofaza qilish xizmatlarini tashkil etish masalalari hamda xizmatlar bozorining professional ishtirokchilari ham shartnoma asosida shu ishlar bilan shug‗ullanishi mumkinligi qayd etildi;
  
• 
  mehnatni muhofaza qilishni moliyalashtirish manbalari, nima maqsadlarda foydalanishi ko‗rsatilib, mehnatni muhofaza qilishga mo‗ljallangan mablag‗lardan boshqa maqsadlar uchun foydalanilishi mumkin emasligi qat‘iy belgilandi;
  
• 
  ish o‗rinlarining mehnat sharoitlari bo‗yicha attestatsiyasi, boshqarish tizimining auditi, mehnat sharoitlarining davlat ekspertizasi, baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklarini tekshirish hamda hisobga olish kabi normalar ish beruvchilar va xodimlar tomonidan mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etish bo‗yicha mas‘uliyatini oshirishga xizmat qiladi;
  
• 
  qonunchilik talablariga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati va tekshiruvi qanday amalga oshirilishi aniq normalarda bayon etildi.
  

O‗zbekiston Respublikasi “Mehnatni muhofaza qilish to„g„risida”gi qonuni 3-moddasida uning amal qilish sohasi ko‗statib berilgan. Ya‘ni, ushbu Qonun:

• 
  korxonalar, muassasalar va tashkilotlar (bundan buyon matnda tashkilotlar deb yuritiladi) bilan, shuningdek alohida yollovchilar bilan mehnat munosabatlarida bo‗lgan xodimlarga;
  
• 
  ishlab chiqarish amaliyotini o‗tayotgan oliy ta‘lim muassasalari talabalariga, o‗rta maxsus, kasb- hunar ta‘limi muassasalari o‗quvchilariga, boshqa ta‘lim muassasalari tinglovchilariga;
  
• 
  tashkilotlarda ishlash uchun jalb etiladigan harbiy xizmatchilarga;
  
• 
  muqobil xizmatni o‗tayotgan fuqarolarga;
  
• 
  sud hukmiga ko‗ra jazoni o‗tayotgan shaxslarga ular jazoni ijro etish muassasalari tomonidan belgilanadigan tashkilotlarda ishlashi davrida, shuningdek ma‘muriy qamoqqa olish tarzidagi ma‘muriy jazo qo‗llanilgan shaxslarga, boshqa turdagi ishlarni bajarishga, shu jumladan jamiyat va davlat manfaatlarini ko‗zlab tashkil etiladigan ishlarni bajarishga jalb etiladigan shaxslarga hamda ish beruvchilarga nisbatan tatbiq etiladi.
  

4-moddada Qonunda qo‗llaniladigan asosiy tushunchalar keltirilgan: