O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

4.4. Elektro uchqunli legirlash orqali puxtalangan sirt strukturalarning  
fizik-mexanikaviy xossalari. 
 
Legirlangan qatlamning fizik-mexanikaviy xossalari sifat va miqdor jihatdan 
mikrostruktura,  kimyoviy  birikmalar,  adgezion  plyonkalar,  aerozol  zarrachalari  
borligi  bilan  aniqlanadi.
 
Har  bir  metall  va  qotishmada  o‟ziga  xos  puxtalanish 
mexanizmi  namoyish  etiladi.  Umumiy  holda,  elektro  uchqunli  puxtalash  orqali 
hosil bo'layotgan sirt qatlamlarida quyidagi puxtalash mexanizmlari ajratiladi: 
-  legirlovchi  anod  materialini  detal  sirtiga  yotqizilishi,  bunda  yuqori  
qattiqlikgagi 
metall 
va 
qotishmalar 
ishlatilganda 
maksimal 
darajadagi  
puxtalanishga  erishiladi; 
-  muvozanat  va  muvozanatsiz    holatlardagi  qattiq  eritma  va  kimyoviy 
birikmalarni  hosil  qilgan  holda,  shuningdek  faol  diffuziya  jarayonlarida  elektrod  
materiallarining o'zaro ta'siri;  
-  yuqori  mahalliy  temperatura  va  bosim  ta‟sirida  muvozanatlanmagan 
strukturalarning  paydo bo‟lishi.
 
Puxtalanayotgan  buyum  yuzasining  bitta  nuqtasiga  impulslarni  takroriy 
berilishi elektrod materialining qatlami o'rniga chuqurcha paydo bo'lishi mumkin, 
shuning  uchun  elektrodni  ishlov  beriladigan  yuzaga  nisbatan  doimiy  ravishda 
harakatlantirib  turish  kerak.  Agar    elektrodning  siljish  qiymati  keyingi  impuls 
paytidagi  chuqurchaning  diametriga  teng  bo'lsa,  elektrodning  bir  marta  o'tishidan 
keyin  puxtalanayotgan  yuza  tishlar  kabi  shaklga  ega  bo'ladi,  unda  qo'shni 
chuqurchalarning  chetlari  tishlar  chuqqilarga  o‟xshab  qoladi.
 
Takroriy  o'tishlarda  
uchqun  razryadi  elektrod  va  puxtalanayotgan  yuzaning  chiqib  turgan    cho‟qqilari 
orasida  paydo  bo'ladi.  Shunday  qilib,  katodda  elektrod  materiallarining  erigan  va 
yumshagan zonalari ustma-ust yotib, qo'shimcha aralashadi. Puxtalangan yuzaning 
profili  turli  o'lchamli  va  shaklli  tasodifiy  bir-birining  ustiga  yotgan 
mikrochuqurchalar  majmuasidir  (4.5-rasm).
 
Anod  oqimining  turli  o‟lchamdagi 
zarrachalarni  puxtalanayotgan  yuzaga  tasodifiy  yotishi  qoplamaning  g‟ovakligini 
belgilaydi.  Qoldiq  zo‟riqishlar  katta  bo'lgan  puxtalangan  strukturalarni  hosil 
bo'lishi,  sirtda  kuchlanishlar  kontsentratorlari  bo‟ladigan  mikrodarzlar  paydo 
bo'lishiga olib kelishi mumkin. 
       Kristallizatsiyadan  keyin  suyuq  tomchili  faza  va      yuqori  ichki    zo‟riqishlar  
tufayli  sirtda hosil bo‟lgan mikrodarzlar ko‟rinib turibdi. 
 

---

101 
 
 
 
4.5.rasm. Volfram - titan qotishmani  elektr uchqunli legirlangan keyin  
sirt qatlamining makrostrukturasi. 
 
Puxtalangan  namunalarning  ko‟ndalang  kesimlarining  metallografik  tahlili 
(4.6-rasm)  shuni  ko'rsatadiki,  eng  yuqori  oq  qatlami  deb  nomlanadigan  qatlam 
material  asosi  yoki  o‟tish  qatlami  bilan  keskin  chegara  bilan  ajraladi.  Oq  qatlam 
po'lat  va  titan  qotishmalarida  aniq  namoyon  bo'ladi.  Oq  qatlamning  shakllanishi 
kompleksli  mikrolokal  termik  va  kuch    ta'sirida  hosil  bo‟lishi,  shuningdek,  anod 
materialining  katodga  o'tishi  natijasidir.  Puxtalangan  yuzada  hosil  bo‟lgan 
legirlangan  qatlam  odatda  elektrod  materiali  tarkibidan  sezilarli  darajada  farq 
qiladi.  Bu  bir  qator  sabablarga  ko'ra  yuzaga  keladi,  ularning  asosiylari  uchqun 
razryadining elektrod materiallariga ta'sirining o'ziga xos xususiyatlari sababli: o‟ta 
yuqori  qizdirish  va  sovutish  tezligi,  elektrod  materiallarining  tehnologik  muhit 
bilan  plazmokimyoviy  o‟zaro  ta‟sirlari,  yuqori  darajadagi  mikrolokal  bosimlar, 
diffuziyaning  o‟ta yuqori tezligi va boshqalar. 
Elektro uchqunli legirlash puxtalanayotgan  yuzaga ketma-ket turli elektrod 
materiallarning  qatlamlarini  yotqizib,  legirlash    jarayonini  sirtga  plastik  ishlov 
berish  bilan  birgalikda  olib  borish  imkonini  beradi
. 
Bunday  usul    murakkab 
kompozitsion  strukturalarni    yaratishga  va  legirlangan  qoplamaning  qalinligini 
sezilarli darajada oshirishga (1,0 mm va undan yuqori) imkon beradi. 
  
 
 

---

102 
 
4.6  rasm.  ВК8М    markali  elektrod  bilan  elektr  uchqunli  legirlash  orqali 
puxtalangan 
У10  markali  asbobsozlik  po‟latining    sirt  qatlamining 
mikrostrukturasi. 
 
Masalan,  shunday  texnologiyalardan  bittasi  4Х5В2ФС  materialidan 
tayorlangan shtamp matrisani puxtalash va  tiklash tehnologiyasi quyidagi ketma-
ketlikda  bajariladi.  Birinchi  qatlam  11Х15Н25М6АГ2  qotishmadan  tayyorlangan 
maxsus  elektrod  bilan,  ikkinchi  qatlam  -  ВК6М  va  uchinchi  qatlam  -  Cr  bilan 
shakllanadi. 
 
Har  bir  qatlam  yotqizilgandan  keyin,  yuza  olmosli  egov  bilan 
ishlanadi,  natijada  yuzaning  sifati  oshadi  va  ichki  zo‟riqishlar  qisman  yo‟qoladi. 
Qatlamlarni  yotqizish  ketma-ketligi  va  hosil  bo'lgan  uch  qatlamli  qoplamaning 
strukturasi  metallarni  bosim  bilan  ishlov  berish  jarayonining  xususiyatlarini 
hisobga oladi, isssiqlikni tezda chetga chiqishini ta‟minlaydi va shu bilan matritsa  
ishchi qismlarning mahalliy qizishini oldini oladi.