O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent irrigatsiya va qishloq xo’jaligini mexanizatsiyalash muhandislari instituti

2.9. Ultratovushli puxtalovchi ishlov berish 
 
Ultratovushli  puxtalovchi  ishlov  berish  (UTIB)  asosida  materialning  yuza 
qatlamlarini  mexanikaviy  kuchlar  va  ultratovush  maydonini  ta‟sirida  plastik 
deformatsiyalsh  yotadi.  Bu  jarayonlarda  alohida  vazifa  akustikoplastik  deb 
nomlanadigan  ultratovush  ta‟sirida  materialning  plastik  xossalarini  o‟zgartirish 
hodisasiga ajratiladi [34]. 
Bu  hodisa  ko‟p  ishlarda  tavsiflangan,  ammo  uning  mexanizimi  haligacha 
to‟liq  aniqlanmagan.  Titrashlarning  u  yoki    bu  takrorlanish  va  amplituda 
diapazonida puztalanish yoki teskari jarayon kechishini aniq aytib bo‟lmayapti.  
Tovush  to‟lqinlarning  energiyasi  atomlararo  bog‟lanishlar  energiyasidan 
kichik,  shuning  uchun  ultratovush  ideal  kristallning  strukturasini  buza  olmaydi, 
yani  panjara  tugunlaridan  strukturaviy  elementlar  (ion,  atom,  molecular)  ni  siljita 
olmaydi.  Rel  metal  va  qotishmalarda    dastlabki  holatda  chiziqli  nuqsonlar  – 
dislokatsiyalar  va  disklinatsiyalar  mavjud,  bularni  qo‟zg‟atish  uchun  ultratovush 
maydonining  energiyasi  yetarlidir.  Kristall  tuzilishning  chiziqli  nuqsonlarini 
harakatlanish  va  ko‟payish  natijasida  ultratovush  maydonda  ularning  zichligi 
hamda nuqtaviy nuqsonlarning kontsentrtsiyasi qayta taqsimlanish hisobiga oshadi.  
Ultratovush  ta‟sirida  kristalning  oquvchanlik  chegarasini  pasayishi  bir 
necha  sababga  bog‟liq  bo‟lishi  mumkin.  Doimiy  va  ultratovush  kuchlanishlarni 
ustma-ust  yotishi  natijasida  kuchlanishlar  maydoni  ma‟lum  kritik  holatga  kelib, 
oquvchanlik chegarasidan kichik bo‟lib turadi. Agar kuchlar yig‟indisi oquvchanlik 
chegarasidan  oshsa,  ultratovush  plastik  deformatsiyaga  olib  keladi.  Bu  holda 
materialning  xossalari  o‟zgarmaydi  va  oquvchanlik  chegaraning  pasayishi 
kuzatilmaydi. 
  Oquvchanlik  chegarasi  temperaturaga  bog‟liq  bo‟lgani  va  odatda 
temperatura  oshishi  bilan  pasaygani  uchun,  plastiklik  hodisasi  material 
qizdirilganda  ultratovush  energiyasi  so‟nishi  bilan  bog‟liq  bo‟lishi  mumkin. 
Ma‟lum  amplitudalarda  bu  hodisa  muhim  rol  o‟ynashi  mumkin.      Ultratovush 
tebranishlarning  so‟nish  natijasida  temperatura  o‟zgarishini  quyidagi  formula 
boyicha baholash mumkin: