O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi toshkent Davlat Transport Universiteti Transport energetik qurulmalari kafedrasi

3.Harakatdagi manbalarni atrof-muhitga ta’sir dinamikasi (Toshkent shahri misolida)
Toshkent shaxrida fuqorolarni zich joylashhganligi va atrof muhitga chiqayotgan turli xil o’zgarishlar bulayotganligi tufayli shahar havosida misli ko’rilmagan buzilishlar sodir bulmoqda bu esa inson salomatligidan tortib global isish muammolariga ham olib kelishini bilamiz. Toshkent shahrini asosiy ifloslantiruvchi manba sifatida avtomobilni olishimiz mumkin shahar atmosferasini 80%ni buzilishiga olib kelayotganini kuramiz.
Shaxar ekologik holatiga salbiy ta'sir etuvchi turg‘un va xarakatdagi manbalarni o‘rganish O`zbekiston issiq iqlim sharoitida o`ta dolzarb xisoblanadi.Bugungi kunda Toshkent shahar va Тoshkent viloyatidagi tumanlariga yaqinligi uchun shahar iqlimiga viloyat xarakatdagi va tug`un manbalardan atmosferaga ko`tarilayotgan zaharli gazlari o`z tasirini chirchiq shaxri ekologiyasiga ta`sirini o`tkazmoqda.
Buni oqibatida shahar aholisi va shahar ekologiyasiga issiqxona emissiya jarayoni sodir bo`lmoqda.Masalan inson organizmi zaharli chiqindi bilan aralashgan kislorodni o`pkasiga yutadi.Natijada inson organizmiga ta`siri ya`ni nafas olish orginlari faoliyatiga ta`sir qilishi,turli hildagi teri kasalliklarini kelib chiqishi,yuqumli va surunkali kasalliklar yuzaga kelishi,yurak qon tomirlari faoliyatiga shkast yetish oqibatlarida o`lim holatlari kuzatilishi va h.k.
Ekolokik tomondan shaharning yashillik darajasiga va hayvonat dunyosiga asta sekinlik bila o`z tasirini ko`rsatadi.Daraxtlarning sarg`ayib qurushi shahar landshaft dizaynining o`zgarishi flora faunaga ziyon yetitish holatlari kuzatilmoqda.
Bularni oldini olish chora tadbirlari ustida yangilik va ilmiyizlanishlar olib borishimiz zarur.buning uchun eng asosiylaridan biri bo`lgan antropogen omillarini kamaytirishimizn va aholining ekologik madanyatini rivojlantirishimiz zarur.

3.1 Asosiy ifloslantiruvchi moddalarni ko'rib chiqib, biz ularni 2 guruhga bo'lishga qaror qildik: issiqxona effektini keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi va kasalliklarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalar.
1) Issiqxona effektini keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi
Karbonat angidrid (CO2), issiqxona gazi. Bu gaz global isish uchun javobgardir. Frantsiyada CO2 chiqindilarining 35% transport uchun javobgardir.
2) Kasalliklarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalar
Zarrachalar. Bu nafas olish kasalliklarining manbai. Bu zarralar asosan dizel dvigatellari tomonidan chiqariladi. Uzoq muddatda zarralar o'limga, nafas olish va yurak-qon tomir kasalliklariga, saratonga olib kelishi mumkin. To'liq bo'lmagan yonish paytida hosil bo'ladi.
Sulfat (SO2): Bu bezovta qiluvchi gaz astma xurujlariga olib kelishi mumkin. Uzoq muddatda u zarrachalar bilan bir xil ta'sirga ega.
Azot oksidi (NO yoki NO2). Azot oksidi ultrabinafsha nurlar ta'sirida reaksiyaga kirishib, ozon hosil qiladi. Azot oksidi nafas olish tizimini bezovta qiladi va bosh og'rig'i va tirnash xususiyati keltirib chiqaradi. Yuqori haroratda yonish paytida hosil bo'ladi. Bu uzoq muddatli nafas olish kasalliklariga, ko'zning tirnash xususiyati keltirib chiqarishi mumkin. Kislotalanish, evtrofiklanish.
Uglerod oksidi (CO), rangsiz, hidsiz va zaharli gaz. Bu gaz to'liq bo'lmagan yonish paytida hosil bo'ladi. Bu gaz asosan benzinli dvigatellar tirbandligida chiqariladi. Bu o'limga, yurak-qon tomir kasalliklariga olib keladi.
Politsiklik aromatik uglevodorodlar (PAH) saraton kasalligini keltirib chiqaradi.
Yonilmagan uglevodorodlar (HC). Ular tirnash xususiyati keltirib chiqaradi va kanserogendir. Ular yoqilg'i va moyning to'liq yonmasligi natijasida chiqariladi.
3) Kasalliklarni keltirib chiqaradigan ifloslantiruvchi moddalarga qarshi turli xil echimlar
Bizni issiqxona effektini yaratuvchi ifloslantiruvchidan ko'ra kasalliklarga olib kelishi mumkin bo'lgan ifloslantiruvchi moddalar qiziqtiradi.
Chiqarilgan zarralar zarrachalar filtri yordamida kamayishi mumkin. Buni sizga tushuntiradigan ikkita diagramma mavjud, biri filtr tizimini, ikkinchisi esa yangi filtrlarni ko'rsatadi:

Azot oksidlarini NOx tuzoqlari va katalitik selektiv qaytarilish (SCR) tizimlari yordamida kamaytirish mumkin. Bu jarayonlar NOx ni ushlab turadi va to'yinganida azot, suv va CO2 ajralib chiqadi.