O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Ta’lim vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

هذا الباب - eshik Bu
Bunda هذا ham الباب ham aniq holatda turibdi va ikkalasi 4 ko‘rinishda- jinsda, sonda, kelishikda va holatda moslashayapti, shuning uchun uni jumla emas, so‘z birikmasi deb ataymiz.
Qachon ega bilan kesimning o‘rnini almashtirish mumkin? Agar kesim o‘rnida ravish (هناك هنا،) egalik iboralari va predlogli ot orqali ifodalangan kesim kelsa, ularning o‘rinlarini almashtirish mumkin bo‘ladi.
menda. Gazeta – الصحيفة لي – لي صحيفة – bor gazet Menda هنا شجرة bor daraxt yerda Bu
الشجرة هنا yerdadir bu Daraxt
هناك هنا، ravishlari o‘zgarmas shaklga ega. Ularning aniq va noaniq holati bo‘lmaydi. Uyda velosiped bor – دراجة البيت في
هنا هو jumlasidagi هو aniq holatda turipti, chunki kesimdan oldin kelgan ega doim aniq holatda turadi. Agar bu jumladagi ega bilan kesimning o‘rinlarini almashtiradigan bo‘lsak, bu jumla tekstdagi avvalgi jumlalarda هو o‘rnida biror ega eslatilgan bo‘lsa, ana shunday shakldagi jumla ishlatilishi mumkin. هو هنا jumlasi hosil bo‘ladi va undagi ega هو noaniq holatda turipdi. Bunga asos-kesimdan keyin keladigan ega noaniq xolatda turadi, degan qoida.
Misollardan ko‘rinayaptiki, ega birinchi va ikkinchi o‘rinda ham kelar ekan, lekin bunday jumlalarni moslashgan aniqlovchiga aylantirib bo‘lmaydi, ya’ni هو ga ال qo‘shib bo‘lmaydi. Demak, jumla faqat bosh bo‘lakdangina tuzilgan bo‘lsa , sodda yig‘iq ismiy jumla deyiladi. Agar bosh bo‘lakka ikkinchi darajali bo‘lakning (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol) biror turi qo‘shilsa , sodda yoyiq ismiy jumla hosil bo‘ladi. Mazkur jumla egasiga هذه moslashgan aniqlovchisi qo‘shilganda quyidagicha jumla hosil bo‘ladi.
هذه الدراجة في البيت uydadir velosiped Bu
Bu sodda yoyiq ismiy jumlaning egasi الدراجة ni هذه ko‘rsatish olmoshi aniqlab

kelayapti va bu ikkalasi moslashgan aniqlovchi xosil qilayapti, kesimdir.
في البيت
esa

Keyingi “Katta bino yangi maktabdir”- جديدة مدرسة الكبير البناء jumlasining egasi البناء uning aniqlovchisi, الكبير, kesimi esa, مدرسة uning moslashgan
boy Muhammad (Mashhur - محمد المشهور تاجر غني Keyingi . جديدة aniqlovchisi
savdogardir) jumlasining egasi محمد o‘zi bilan المشهور moslashgan aniqlovchisini olib kelayapti. Kesim تاجر ham غني moslashgan aniqlovchini olib kelayapti. Eganing ال olmasligining sababi atoqli ot bo‘lganligidir.
Demak, bu jumladagi ega o‘rnida ham , kesim o‘rnida ham moslashgan aniqlovchi kelayapti.
Yuqoridagi jumladagi ega va kesimning o‘rinlarini almashtirish mumkinmi? Mumkin, unda bu jumlaning tarjimasi-“yangi maktab-katta binodir” - المدرسة كبير بناء الجديدة bo‘lib o‘zgaradi.
Bu jumladagi so‘z tartibi quyidagicha bo‘ladi:

Yuqorida eslatganimizdek, arab tilida kesim o‘rnida predlogli ot kelishi mumkin va u ko‘rinishiga ko‘ra huddi vositali to‘ldiruvchi yoki o‘rin holiga o‘xshab ketadi, uni bir-biridan to‘g‘ri farqlash muhimdir. Bunda ularga savol berish usulidan foydalanish lozim.

Ismiy jumlada so‘z tartibi eganing aniq yoki noaniqligiga bog‘liq: agar ega aniq (malum) predmetni anglatsa, u birinchi o‘ringa, agar noaniq (nomalum) predmetni

anglatsa, ikkinchi o‘ringa qo‘yiladi. Masalan, portfel stolning ustida -
bor. portfel ustida Stolning – على الطاولة محفظة – الطاولة