3. Jamiyat piramidasining navbatdagi qavati ishlab
chiqarishning iqtisodiy usuli,
iqtisodiy (ishlab-chiqarish) munosabatlari tuzulmasi. lining asosiy unsurlari: qayta
ishlab chiqarish tuzilishi; mulkchilik shakllari, ishlab chiqarish vositalari va uning
natijalarini (o'zlashtirish) ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta ishlab chiqarish
ishtirokchilari, jamiyat a’zolari o'rtasida taqsimlash usullari;
ayirboshlash usullari,
jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotni aylanishi, iqtisodiy boshqaruv shakllari,
alohida xodimlar, qayta ishlab chiqarish birliklarini eng samarali usullarga undovchi
boshqamvchi va motivatsiya mexanizmi. Har bir sivilizatsiyaga ma’lum bir mos
qayta ishlab chiqarish unsurlari va sohalar, iqtisodiy munosabatlar tuzumi mavjud.
Neolit sivilizatsiyasini jamoa mulki, teng taqsimot,
natural ayirboshlash, ijtimoiy
mehnat taqsimotining ilk shaklidagi mehnat faoliyatini bevosita boshqarishga
asoslangan edi. Ilk sinfiy va antik sivilizatsiya xususiy o'zlashtirishga (yakka, yoki
jamoa). Ishlab chiqarish vositalari va xodimlami erkin dehqonlar va hunarmandlami
jamoa va kichik xususiy mulk aralashgan holda qullar uchun kam ulush, tovar
ayirboshlashni o'sishi (ijtimoiy ishlab chiqarish mahsulotining bir qismini qamrab
oladigan), dehqon oilalarini
shaxsiy mulki sifatida
mehnat qurollariga egaligi,
noiqtisodiy majburlash va (sun’iy sug’orish tizimini qurish, boshqarish, piramida,
saroylar, ibodatxonalami qurilishi).
O'rta asrlar va industrial sivilizatsiyalar uchun yer va qisman ishlab chiqarish
xodimlariga (qaram dehqonlar va hunarmandlar), toifaviy - feodal (“ko'p etajli”)
egalik, dehqon oilalarini mehnat qurollariga shaxsiy egaligi, “Erkin shaharlar”da
sanoat,
qurilish, savdoda yollanma mehnat unsurlari bilan yarim burjua mulkchiligi,
rivojlangan bozor - pul mexanizmini shakllanishi xosdir. Industrial sivilizatsiyalar
uchun kapital va yollanma mehnat, bozor munosabatlari hukmronligiga asoslangan
iqtisodiy tuzum xos.
Ishlab chiqarishning
iqtisodiy usuli o'z taraqqiyotida uning hayotiy sikli
fazalariga javob beradigan m a’lum bosqichlami bosib o'tadi.
“S o f’ ko'rinishda iqtisodiy munosabatlar bo'lmaydi.
Har bir davrda turli
iqtisodiy ukladlar bir - birini to'ldiradi va qarama - qarshi turadi: yetakchi bu ishlab
chiqarish usuli yoki uning fazalaii; eski, ilgari yetakchi bo'lgan ukladlarning kam
yoki ko'p qoldiqlari; tarixiy vaqt, vaqt ham kelmagan tug’ilayotgan kelajak uklad
kurtaklari. O'tish davrlarida ketayotgan va kirib kelayotgan
ukladlarning nisbatan
muvozanati va keskin qarama - qarshiligi kuzatiladi, shuning uchun bu yerda aralash
iqtisodiyotning yetakchiligi to'g’risida gapirish to'g’riroq bo'ladi.
4. Ijtimoiy - iqtisodiy tizim - sivilizatsiya piramidasining navbatdagi qavati -
ijtimoiy munosabatlaming murakkab tizimini ifodalaydi. Unga ulaming quyidagi
ko'rinishlarini keltirish mumkin:
a) Aholining turli guruhlari o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar - jins yosh (erkaklar
va ayollar, bolalar, kattalar va keksalar) ijtimoiy qayta ishlab chiqarishda va mehnat
taqsimotida turli o’rinlami egallaganlar (turli sinflar, jismoniy va aqliy mehnat
kishilari, shahar va qishloq aholisi); ta’lim darajasi va boshqa (turli dinlarga mansub
ruhoniylar va dindorlar).
b)
Etnik va milliy - bir
hududda (mamlakatda) yashovchi va madaniyat,
iqtisodiyot, tarixiy an’analar, til birligiga ega bo'lgan odamlar guruhlari o'rtasidagi;
turli irqlar, millatlar, milliy guruhlar o'rtasidagi;
- 18-
s) Siyosiy alohida ijtimoiy guruhlar, sinflar, mamlakatlar, etnoslar, manfaatlarini
himoya qiladigan, yoki boshqa siyosiy kuchlar bilan
hamkorlikda yoki qarama -
qarshiiikda, shu bilan birga bu qarama - qarshiliklar qurolli to'qnashuvlar, urushlar,
mustamlakachilik bosqinlarining o'rta shakllarini olishi mumkin. Ichki siyosiy
munosabatlar (bir davlat, mamlakat ichida) va tashqi siyosat (turli mamlakatlar
o'rtasidagi) farqlanadi.
d) Davlat - huquqiy - davlat hokimiyatining turli shakllarida aks etuvchi, uning
huquqiy norma tizimlarida amalga oshiruvchi davlat va huquqni himoya qiluvchi
organlarni ularga rioya qilishni ta’minlaydigan. Davlat
mamlakat ichida turli
funksiyalami (qayta ishlab chiqarishni, huquq - tartib, aholini ma’lum bir qatlamlarini
qo'llab - quwatlash, davlat tuzumini o'zgartirishga urinayotganlami bostirish) va
boshqa mamlakatlami bosib olish, tashqi iqtisodiy munosabatlami tartibga solish va
boshqalar) bajaradi; tegishli huquqiy boshqarish bilan farqlanadi. Har bir sivilizatsiya
o'z tuzumi va ijtimoiy - siyosiy munosabatlarning taraqqiyot darajasiga ega. Bu
sohalaming asta - sekin kuchayishi, munosabatlarning yangi ko'rinishi va tiplarini
paydo bo'lishi umum - tarixiy qonuniyatdir. Agar
Do'stlaringiz bilan baham: 
