O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti

Leksemaning ifoda jihati Leksemaning ifoda jihati deganda avvalo qaysi til tovushlarining qanday tartibdagi qatori bilan ifodalanishi tushuniladi. Leksemaning (shuningdek morfemaning ham) ifoda jihati bo‘lish vazifasini bajarishi bilan til tovushi fonema mavqeiga ega bo‘ladi. Demak, til tovushi – tilning tovushlar tizimiga mansub birlik; fonema – til birligi (leksema, morfema) tarkibida birlamchi qurilish ashyosi vazifasini bajaradigan til tovushi. Fonema – til birligining ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladigan va shu orqali til birliklarining o‘zaro farqlanishini ham ta'minlaydigan til tovushi. Fonema til qurilishidagi alohida bir hodisa, alohida birlik emas, balki til qurilishiga mansub tovushlarning ijtimoiy vazifa bajarish holati xolos: til tovushiga ijtimoiy vazifasiga ko‘ra fonema nomi berilgan. Afsuski, fonema nazariyasi rivojlangan sari til tovushiga xos artikulyatsion belgi-xususiyatlar ham fonemaga tortib olinib, til tovushi tilning qurilish birligi sifatida umuman gapirilmaydigan, til birligi deb to‘g‘ridan to‘g‘ri fonema aytiladigan bo‘ldi’ "til tovushi" tushunchasi go‘yo "fonema" tushunchasiga singdirildi. Aslida til qurilishiga xos birliklar (birlamchi qurilish birliklari) sifatida avvalo til tovushlari tasvirlanadi, keyin-gina shu til tovushlari ijtimoiy vazifasiga ko‘ra fonema sifatida o‘rganiladi.⁵

2. LEKSEMALARNING USLUBIY XUSUSIYATLARI

Leksemalar ishlatilish doirasi jihatidan avvalo ikkiga guruhlanadi:
ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlam va ishlatilish doirasi chegaralangan
qatlam. Ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamni barcha o‘zbeklar uchun
umumiy bo‘lgan leksemalar tashkil qiladi. Bu qatlamdagi leksemalar, yashash
joyi, kasbi, madaniy saviyasi, jinsi, yoshi va boshqa belgilaridan qat'i nazar,
o‘zbekcha gapiradigan har bir kishining nutqida ishlatiladi, o‘zbek tilida gapiruvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘ladi. O‘z-o‘zidan, bunday leksemalar kundalik turmushda zarur narsa, belgi kabilarning nomi bo‘ladi.
Turkum nuqtayi nazaridan yondashilsa, ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga butunicha (ba'zi juz'iy istisnolar bilan, albatta) yordamchilar deb
nomlanadigan grammatik turkumlarga mansub birliklar kiritilishi lozim.
Chunki, birinchidan, bunday birliklar o‘zi ko‘p emas, har gal shu oz miqdordagi birliklarga murojaat qilinadi. Ikkinchidan, bular asli grammatik vositalar sirasiga kiradi: leksik tomondan ko‘ra grammatik tomon ustun turadi, bu hol
ularning umumiy va zaruriy bo‘lishini ta'minlaydi. Undovlar ham ishlatilish
doirasi jihatidan grammatik turkumlar qatori baholanadi⁶.
Mustaqil turkumlardan son leksemalar va olmosh leksemalarning deyarli barchasi ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmagan. Qolgan turkumlarda (ot, sifat, fe'l, ravish, shuningdek modal birliklarda) har bir leksema alohida yondashib baholanishi kerak. Dialektlarga ko‘ra voqe bo‘ladigan ba'zi fonetik ayirmalarni hisobga olmaganda (chunki bu leksemalar adabiy tilda yagona talaffuz me'yoriga bo‘ysunadi), ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga
ko‘z-, qo‘l-, oyoq-, bilak-, tirsak-, yaxshi-, yomon-, qora-, sariq-, ko‘k-, kel-,
ket-, o‘tir-, tur-, yur-, tez-, sekin-, erta-, kech- kabi juda ko‘p misollar keltirish mumkin. Hozirgi adabiy o‘zbek tili leksik boyligining asosini xuddi
shunday leksemalar tashkil qiladi.
Leksemalarning ishlatilish doirasi jihatidan chegaralanishi turlicha.
Shunga ko‘ra chegaralangan qatlam o‘z navbatida ikkiga guruhlanadi: ishlatilishi territoriyaga ko‘ra chegaralangan leksemalar va ishlatilishi kasb-korga
ko‘ra chegaralangan leksemalar.
Ishlatilishi territoriyaga ko‘ra chegaralangan til hodisalari dialektizm deyiladi (yunoncha dialеktos - tilning mahalliy ko‘rinishi).
Dialektizm – umumtilga emas, balki shu umumtilning mahalliy ko‘rinishlari bo‘lgan dialektlarga xos hodisa; shunga ko‘ra bular odatda biror dialektning vakillari nutqida ishlatilib, ko‘pincha boshqa dialektlarning vakillariga, shuningdek adabiy tilga ham xos bo‘lmaydi.
Dialektizm asosan uch turli:
1. Lug‘aviy dialektizm – lug‘aviy birliklardagi turi (Misollari quyiroqda).
2. Grammatik dialektizm – grammatik hodisalardagi turi (masalan, ba'zi
dialektlarda o‘rin ma'nosi uchun -ga, aksincha, jo‘nalish ma'nosi uchun -da
ishlatilishi kabi).
3. Fonetik dialektizm – tovush talaffuzi va tovush o‘zgarishiga bog‘liq
turi (masalan, ovoz tovushlarning ba'zi dialektlarda cho‘ziqroq va yumshoqroq
talaffuz qilinishi, ayrim dialektlarda bir tovush o‘rniga boshqa tovushning kelishi va b.).
Adabiy tilning lug‘atiga birinchi galda barcha o‘zbeklar uchun umumiy
bo‘lgan leksemalar tanlab olinadi. Bu umumiy qatlam ayrim dialektlarga xos
leksemalar hisobiga boyitib boriladi.
Aslida adabiy til lug‘atining bir qismi avval dialektlarniki bo‘lib, adabiy
tilga xos deb qaralishi bunday leksemaning umumlashib ketishiga sabab
bo‘lgan.
Dialektizm umumtil lug‘at boyligining nisbatan oz miqdorini tashkil etadi. Shu oz miqdordagi leksemalardan ham adabiy tilga saylab kiritiladi. Dialektizmlarning umumtil boyligiga aylanishi ma'lum shart-sharoitga bog‘liq.
Masalan, shu dialektizm anglatgan ma'no uchun adabiy tilda boshqa nom
bo‘lmasligi kerak; agar adabiy tilda shunday ma'noni anglatuvchi leksema
bo‘lsa, yangi qabul qilinayotgan leksema leksik ma'no qirrasida, baho semasida, nutq ko‘rinishlariga xoslanish belgisida va boshqa jihatlarida ayrimlikka
ega bo‘lishi lozim.
Biror dialektizmning adabiy tilga ko‘chishini boshqa bir hodisadan –
dialektizmning badiiy asarda ishlatilishidan farqlash kerak. Badiiy asarda ishlatilgan har bir leksema adabiy tilga qabul qilingan deb qaralmaydi. Badiiy
asar voqelikni qanday bo‘lsa – shunday aks ettirishi sababli unda til hodisalari ham o‘z tabiiy holatida namoyon bo‘ladi. Agar dialektizm biror muallif
asarida-gina uchrab qolmay, barcha ishlatadigan lug‘aviy birlikka aylansa,
umumlashib ketsa, shunda bunday birlik adabiy tilga kirib boradi. Aks holda,
badiiy asarda ishlatilganidan qat'i nazar, dialektizmligicha qolaveradi.
Masalan, Abdulla Qahhor o‘z povestini ("Sinchalak") dialektizm bilan
atadi, bu leksemani povest matnida ham ishlatdi. Lekin shu bilan sinchalakleksemasi adabiy til lug‘atiga o‘tdi deb bo‘lmaydi, albatta (Adabiy tilda shu ma'no chittak- leksemasi bilan anglatiladi). Demak, yozuvchi dialektizmni badiiy asar matniga kiritadi, bunday leksemaning adabiy til lug‘aviy birligiga
aylanishi esa til amaliyotiga bog‘liq.
Tilning biror mahalliy ko‘rinishida ishlatiladigan barcha leksemalar shu
dialektniki deb qaraladi, lekin dialektizm deb shulardan bir qismi-gina ajratiladi. Bunda adabiy til bilan dialekt uchun mushtarak leksemalar hisobdan chiqariladi.
Dialektdagi leksema adabiy tildagi leksemadan ko‘pincha tovush jihati
bilan farqlanib turadi: ayni bir leksema adabiy tilda va turli dialektlarda har
xil talaffuz qilanadi. Masalan, kangul- – ko‘ngul- - ko‘ngil-, oka- - aka-,