O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

1.2.  Ionlantiruvchi nurlar 

  

Atom yoki molekulani ion holatiga keltirishga qodir nurlar  ionlantiruvchi 

nurlar  deb  ataladi.  Ma‘lum  bo‘lgan  elektromagnit  nurlardan  bunday  xossaga, 

faqat, rentgen va gamma nurlari ega. Korpuskulyar nurlar: 



 va 



 - zarrachalar, 

neytronlar,  protonlar  hamda  koinotdan  etib  keladigan  koinot  nurlari  ham  ana 

shunday qobiliyatga ega bo‘lib, ionlantiruvchi nurlar jumlasiga kiradi. 

Elektromagnit  va  korpuskulyar  nurlarning  moddalar  bilan  ta‘sirlashish 

mexanizmlari turlicha bo‘lsa ham, ular bir xil effektga, ya‘ni neytral atom yoki 

molekulaning qo‘zg‘algan yoki ionlangan holatga o‘tishiga sabab bo‘ladi. 

Qo‘zg‘algan  holat  bu  shunday  bir  holatki,  ionlantiruvchi  nur  atom  yoki 

molekulaga  ta‘sir  etganda,  o‘z  energiyasini  to‘la  yoki  uning  bir  qismini 

ta‘sirlashgan  atom  yoki  molekulaga  beradi.  Qo‘shimcha  energiya  olgan  atom 

yoki  molekulaning  valent  elektroni,  o‘z  orbitalidan,  energiya  darajasi  yuqori 

bo‘lgan orbitalga, ya‘ni yadrodan uzoqroq orbitalga o‘tib harakatlana boshlaydi. 

Atom  yoki  molekulaning  bunday  holati  uning  qo’zg’algan  holati  deb,  bunday 

---

 

9 

holatga  o‘tgan  atom  yoki  molekula  esa  qo’zg’algan  atom  yoki  molekula  deb 

ataladi.  Atom  yoki  molekulaning  qo‘zg‘algan  holatiga  o‘tishiga  sabab  bo‘lgan 

energiya  qo’zg’alish  energiyasi  deb  ataladi.  Qo‘zg‘algan  holat  beqaror  holat 

bo‘lgani  uchun,  ma‘lum  bir  (10

-9

  -  10

-8

  sekund)  vaqtdan  so‘ng  atom  yoki 

molekula  yutilgan  energiyani  ko’rinuvchi,  ultrabinafsha  yoki  rentgen  nurlari 

tarzida sochib, o‘zining dastlabki asosiy holatiga qaytadi. 

Agar gaz holatidagi modda molekulalari yutgan energiya, umuman 10 eV 

dan oshib ketsa, yutilgan energiya ma‘lum bir elektronda mujassamlanib, o‘sha 

elektron  atom    yoki  molekulani  tark  etadi,  natijada,  atom  yoki  molekula  ionga 

aylanadi.  Bunday  xodisa  ionlanish  deb  ataladi.  Atomni  tark  etgan  elektron 

kinetik  energiyasiga  bog‘liq  holda  neytral  atom  (molekula)  tomonidan  tutib 

olinmaguncha  o‘z  yo‘lida  bir  nechta  ionlanishga  sabab  bo‘lishi  mumkin. 

Elektronni tutib olgan neytral molekula (atom) manfiy ionga, elektron yo‘qotgan 

molekula  (atom)  esa  musbat  ionga  aylanadi.  Birlamchi  elektronning  energiyasi 

katta  bo‘lganda,  uning  chopish  uzoqligi  ham  katta  bo‘lib,  u  duch  kelgan  atom 

yoki  molekulani  ionlantirishga  qodir  ikkilamchi  elektronlar  (delta  elektronlar) 

hosil qiladi. 

Shunday  bo‘lishi  ham  mumkinki,  yutilgan  energiya  molekula  zaminida 

juftlashmagan  elektronning  paydo  bo‘lishiga,  ya‘ni,  erkin  radikal  paydo 

bo‘lishiga olib keladi..  

Korpuskulyar  nurlar  ham  moddadan  o‘tganda  ikkilamchi  elektronlar 

singari  ionlanish  hodisasiga  sabab  bo‘ladi.  Neytronlar  atom  yadrosi  bilan 

to‘qnashib protonlarni urib chiqaradi, bu hodisa proton berish deyiladi. 

Shunday  qilib,  ionlantiruvchi  nurlar  tabiati  jihatidan  o‘zaro  keskin 

farqlanishiga  qaramay,  ulardagi  energiyaning  asosiy  qismi  ionlanishga 

sarflanadi  va  ionlanishga  sabab  bo‘ladi.  Hisoblashlar  natijasiga  ko‘ra,  tirik 

materiyada  uchraydigan  moddalar  atomida,  bir  juft  ion  hosil  qilinishi  uchun 

o‘rta  hisobda  34  eV  energiya  talab  etiladi.  Shu  asosda,  agar  moddaning  hajm 

birligida yutgan energiyasi (E) ma‘lum bo‘lsa, hosil bo‘lgan ionlar soni (N):  

---

 

10 









eV

34

eV

E

N



 

Zarracha bosib o‘tgan 1mk masofada hosil bo‘ladigan ion juftlarining soni 

ionlanish  zichligi  deb  atalib,  ionlanish  zichligi  zaryad  kvadratiga  to‘g‘ri, 

zarracha tezligiga esa teskari proporsionaldir. 

Demak, ionlanuvchi nurlanishlar tarkibi quyidagicha:  

1. Korpuskulyar nurlanish: 

  

• alfa zarralar – geliy yadrosi  

  

• betta zarralar – elektronlar   

  

• protonlar  

  

• neytronlar  

2. Elektromagnit nurlanish: 

  

• rentgen nurlari  

  

• gamma nurlar