O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

radiatsion  zararlanishlar  deb  ataladigan  o‘zgargan  sohalar  paydo  bo‘ladi. 

Molekulalarning  radiatsiyadan  zararlanishi,  ionlantiruvchi  nurlarning  bevosita 

yoki vositali ta‘siri natijasida sodir bo‘lishi mumkin. 

Molekuladagi zararlanish nur fotonlarining bevosita yutilishi tufayli kelib 

chiqsa,  radiatsiyaning  bunday  ta‘siri  bevosita  ta’sir  deb  nomlanadi. 

Molekulaning zararlanishi bevositali ta‘sir mahsulotlarining normal molekulaga 

ta‘sir etishi natijasida sodir bo‘lsa, bunday ta‘sir vositali ta’sir deb ataladi. 

Molekulalar  radiatsion  zararlanishining vositali  ta‘siri  murakkab ketma  – 

ketlikka  ega  bo‘lib,  u  o‘z  ichiga  ionlantiruvchi  nur  energiyasining 

makromolekulaga  berilgan  vaqtidan  boshlab,  struktura  va  funksional  jihatdan 

turg‘un  o‘zgarishlar  sodir  bo‘lguncha  bo‘lgan  oraliqni  oladi.  Ionlantiruvchi 

nurlarning molekulaga bevosita ta‘sirini 3 bosqichga bo‘lish mumkin: 

Fizikaviy    bosqich  –  ionlantiruvchi  nurlanish  energiyasining  moddaga 

berilishi,  fazoviy  bo‘shliqda    qo‘zg‘algan  va  ionlangan  molekulalarning    hosil  

bo‘lishi  va  notekis  tarqalishi  dastlabki    10

-16

 – 10

-13

 s oralig‘ida sodir bo‘ladi. 

Fiz  –  kimyoviy  bosqich  –  bu  bosqich  qo‘zg‘algan  molekulalar  orqali 

ortiqcha energiyaning taqsimlanishi va turli ionlar, radikallarni hosil qiluvchi har 

xil reaksiya tiplaridan iborat bo‘lib, 10

-13

 – 10

-10 

s

 

vaqt oralig‘ida sodir bo‘ladi. 

---

 

6 

Kimyoviy bosqich – ionlantiruvchi nurlar ta‘sirida hosil bo‘lgan ionlar va 

radikallar natijasida struktura zararlanishlarining turli ko‘rinishlari yuzaga kelib, 

jarayon  nurlantirish  boshlanganidan  keyin  10

-6

  –  10

3

s  oralig‘idagi  vaqt  ichida 

sodir bo‘ladi. 

Frаnsuz  fizigi  А.Bеkkеrеl  urаn  tuzlаridа  yorug‘lik  tа`siridа 

fоsfоrеssеnsiya  hоdisаsi  kuzаtilgаndеk,  Rеntgеn  nurlаridа  hаm  shu  hodisa 

kuzаtilаdimi  yoki  yo‘qmi  dеgаn  mаqsаddа,  urаn  tuzlаrigа  yorug‘lik  tа`sirini 

o‘rgаnа  bоshlаdi.  1896  yili  1  mаrtdа  fоtоplаstinkаning  qоrаyishigа  qаrаb  urаn 

tuzining,  jismlаr  ichigа  kuchli  kirа  оlish  xususiyatgа  egа  bo‘lgаn  ko‘rinmаs 

nurlаr chiqаrishini аniqlаdi. Ko‘p o‘tmаsdаn Bеkkеrеl urаnning o‘zi hаm nurlаr 

chiqаrish  xоssаsigа  egа  bo‘lisini  аniqlаdi.  Kеyin  bundаy  hоdisа  tоriy  atomidа 

hаm  bоrligini  kuzatdi.  Tаshqi  tа`sirisiz  jismlаrdаn  o‘z-o‘zidаn  nurlаr  chiqish 

hоdisаgа  rаdiоаktivlik  dеyilаdi.  Rаdiоаktivlik  D.I.Mеndеlееv  dаvriy 

sistеmаsining  eng  оg‘ir  elеmеntlаrgа  xоs.  1898  yildа  frаnsiya  оlimlаri 

M.Sklаdоvskаya Kyuri vа P.Kyuri urаn minеrаlidаn urаn vа tоriydаn hаm аnchа 

kuchlirоq  dаrаjаdа  rаdiоаktiv  bo‘lgаn  ikki  yangi  mоddаni  аjrаtdilаr.  Ulаrni 

pоlоniy  vа  rаdiy  dеb  аtаdilаr.  Rаdiоаktiv  аtоmlаridа  o‘z-o‘zidаn  bo‘linish 

jаrаyonidа  uch  xil  nurlаr  tаrqаlаdi.  Ulаr 







,

,

-nurlаr. 



-nurgа  mаgnit  vа 

elеktr  mаydоnlаri  tа`sir  etmаydi.  Mаgnit  vа  elеktr  mаydоnlаri 





ва

-

nurlаrigа  tа`sir  etаdi.  Tа`sir  nаtijаsigа  qаrаb   



-nurlаr  musbаt  vа 



-nurlаr 

mаnfiy  zаryadlаrgа  egа  ekаnligini  bilish  mumkin.  Hаqiqаtdаn  hаm 



-nurlаr 

iоnlаshgаn gеliy аtоmlаri,  



-nurlаri elеktrоnlаrdаn ibоrаt. 



-nurlаr eng qisqа 

to‘lqin uzunlikkа egа bo‘lgаn kаttа enеrgiyali elеktrоmаgnit to‘lqinlаrdir. 1903 

yili  E.Rеzеrfоrd  vа  F.Sоddi  rаdiоаktivlik  jаrаyondа  birоrtа  kimyoviy  elеmеnt 

bоshqа kimyoviy elеmеntgа o‘tishini аniqlаgаnlаr. Mаsаlаn, rаdiyning radоngа 

o‘tishi.  Rаdiоаktivlik  jаrаyondа  enеrgiya  аjrаlib  chiqаdi.  Mаsаlаn  1g  rаdiydan 

nurlаnish jаrаyonidа 600 J enеrgiya ajralib chiqadi. 

---

 

7 

«Nur  energiyasi»  deganda  to‘lqin  uzunligi  har  xil  bo‘lgan 

elektromagnit  nurlanishlari  –  radioto‘lqinlar,  infraqizil  nurlar,  ko‘zga 

ko‘rinib  turgan  yorug‘lik,  ultrabinafsha  nurlar,  rentgen  nurlari,  gamma 

nurlar,  shuningdek  korpuskulyar  nurlanishlari:  alfa  zarralar  bilan  beta 

zarralar, neytronlar va yadroning boshqa zarralari tushuniladi. 

Nur 

energiyasining 

tirik 

tabiatga  ta‘sirini  tekshirish  bilan 

shug‘illanadigan  fan  radiobiologiyadir.  Shu  o‘rinda  radiobiologiya  haqida. 

 

Radiobiologiya 

ionlantiruvchi 

nurlarning 

organizm 

va 

uning 

populyasiyasiga  ko‘rsatadigan  ta‘sirini  tekshiruvchi  ilm  sohasi  bo‘lib,  uning 

maqsadi organizmda ionlovchi radiatsiya ta‘siridan sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar 

va o‘sha o‘zgarishlar asosida yotgan mexanizmlar hamda qonuniyatlarni ochib, 

organizmni  ionlovchi  radiatsiyaning  zararli  va  hattoki  halokatli  ta‘siridan 

himoya  qilish  yo‘llarini  ishlab  chiqishdan  iborat.  Ammo,  sanab  o‘tilgan 

masalalar o‘ta murakkab bo‘lib, ularni hal qilish uchun birinchi navbatda N. V. 

Timofeev-Ressovskiy  ta‘kidlab  o‘tganidek,  yutilgan  energiya  bilan  uning 

keltirib  chiqaradigan  biologik  effekti  o‘rtasidagi  nomutanosiblikdan  iborat 

radiobiologik  paradoksning  mohiyatini  ochish  talab  etiladi.  Mazkur  paradoksni 

oydinlashtirish uchun misol keltiramiz. Ma‘lumki, 1000 rad nur dozasi ta‘siridan 

sut  emizuvchilarga  mansub  hech  bir  hayvon  tirik  qolmaydi.  Demak,  bunday 

doza  sut  emizuvchilar  uchun  mutlaq  halokat  dozasi  hisoblanadi.  Qizig‘i 

shundaki, ana shu 1000 rad nurning issiqlik ekvivalenti, soddalashtirib aytganda, 

odam tanasining haroratini atigi 0,001

0

Cga ko‘tarishga etarli bo‘ladi, xolos! 

Radiobiologiya  eksperemental  fan  bo‘lib,  u  tadqiqot  natijalarining 

miqdoriy ifodalanishini talab etadi. 

Radiobiologiyaning  ikkinchi  bir  o‘ziga  xosligi  hujayradagi  har  qanday 

molekula  va  strukturalar  bilan  sof  statistik  qonuniyat  asosida  ta‘sirlashuvchi 

radiatsion  omilning o‘zigagina  xos  maxsusligidan kelib  chiqib,  tadqiqotlarning 

biologik  tashkillanganligining  molekulyar  darajasidan  tortib,  populyasiyagacha 

bo‘lgan  barcha  tabaqalarda  o‘tkazilishini  zaruriyat  qilib  qo‘yadi.  Bu  esa, 

---

 

8 

tadqiqot  natijalarining  yuqori  darajalarga  tadbiq  qilinishini  taqozo  etib, 

radiobiologiyaning  navbatdagi  o‘ziga  xosligini  belgilaydi.  Eksperemental  yo‘l 

bilan qo‘lga qiritilgan natijalar amaliy ahamiyatga ega xulosalar shakllantirshga 

imkon  beradi.  Radiobiologiyaning  navbatdagi  va  oxirgi  o‘ziga  xosligi,  uning 

bosh masalasi – biologik ob‘ektlar va odamning nurlanishga ko‘rsatadigan javob 

reaksiyasini  har  xil  modifikatsiyalovchi  vositalar  yordamida  boshqarishning 

sun‘iy usullarini ishlab chiqishga intilishdan iborat. 

Radiobiologiyaning  qayd  etib  o‘tilgan  o‘ziga  xosliklari,  uni  ilm  sohasi 

sifatida  o‘rganish  uchun  zarur  bo‘lgan  yondashishlar  xarakterini  belgilaydi.  U 

radiatsion  omilning  fizikaviy  tabiati  bilan  shartlanadigan,  nurlanish  ta‘sirining 

xilma-xil  namoyonliklari  ichidan  har  bir  holatda  ko‘rilayotgan  reaksiyaning 

oqibati uchun mas‘ul kritik zvenoni ajratishga intilishdan iborat bo‘lishi lozim.