Nasos
Nasos
2
3
4
5
1
3.2- rasm
Sekinlashtirilgan neytronlarga ishlaydigan yadro reaktori.
1 - Uran tayoqchalari.
2 - Germetik po`lat trubalar.
3 - Neytronlarni qaytargichlar.
4 - Neytronlarni yutuvchi tayoqchalar.
5 - Favqulot holatda ishga tushiriladigan tayoqchalar.
37
3
2
1
3.3- rasm
Uran reaktorini sxemasi.
1 - Uran tayoqchalari
2 - Katta massali grafit.
3 - Bor metaldan qilingan tayoqchalar, ular reaktivning aktivligigni
bosqaradi.
38
Bor
Grafit
Neytron
Uran
3.4- rasm
Hozirgi vaqtda AES larni qurish xarajatlari boshqa elektr stansiyalarni
qurish xarajatlariga qaraganda yuqori bo‘lsa-da, lekin ularni ekspluatatsiya
qilish xarajatlari (yonilg‘i qiymatini qo‘shib olganda) boshqa elektr
stansiyalarnikiga qaraganda kamdir. Taqqoslash uchun 6-jadvalda uchta katta
elektrostansiyadagi elektr energiyaning tannarxlarini keltiramiz (1980 yil
narxlarida.)
Uran reyaktorida neytronlar bilan bo`ladigan jarayonlar. Har bir
parchalanishda ikkita neytronlar hosil bo`ladi. N
eytronlar trayektoriyasining o`zgarishiga sabab, ularning grafit yadrosi bilan
to`qnashishidir.
39
3.2-j a d v a l
Elektostansiyalar
Yonilgi
Quvvat,
MVt
Qiymati,
tiyin/kVtsoat
Novovoronejdagi AES
Krivoy Rokdagi GRES №2
Kanakovodagi GRES
boyitilgan
uran
Donbass ko‘miri
mazut, gaz
2455
3000
2400
0,641
0,895
0,712
Hozirgi kunda yadro energetikasini intensiv rivojlantirmay turib, energiya
ishlab chiqarish darajasini bir xil ushlab bulmasligi ayondir. Atom energetikasi
barcha rivojlangan mamlakatlarda asosiy energetika manbaiga aylanib borishi
ko‘zda tutilmoqda.
3.6. Radiatsiyaning insonlarga ta’siri
Havodagi radiaktiv moddalar kishi organizmga quyidagi yo‘llar bilan
o‘tadi. Og‘iz va nafas olish yo‘li, teri orqali, tuproq, suv va o‘simliklardan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri organimzga o‘tadi.
Radiaktiv moddalar bilan har qanday fazoda nurlanish inson uchun xavfli.
Yerda radiaktivlikning miqdori 1 rintgentga oshsa, kelajak avlodlardan 10 mln.
kishining sog‘ligi xavf ostida qoladi. Inson va hayvonlar uchun eng xavfli
radiaktiv modda Sr
90
u asosan tish, miya suyaklarining qon bilan bog‘langan
joylarida to‘planib rak va oq qon kasalliklarini keltirib chiqaradi. Yer sharining
suyagida Sr
90
bo‘lmagan bolani uchratish qiyin.
Organizm qanchalik murakkab bo‘lsa radiatsiyaga chidamlilik shunchalik
kamayib boradi. Sodda organizmlarning radiatsiyaga chidamli murakkab
organizmlarga qaraganda bir necha ming marotaba kuchli bo‘ladi.
Radiatsiyaning insonni o‘ldiradigan dozasi 600 rentgen, sichqon uchun 900
rentgen ba‘zi bir hayvonlar uchun 300000 rentgenni tashkil etadi. Ayrim
bakteriyalar 10 dan 20 mln. rentgen fazoda nurlansa ham yashab rivojlanaveradi.
Atmosferada mavjud bo‘lgan radiaktiv moddalar tuproqqa, o‘simliklarga,
40
suvga va nihoyat insonning nafas olish organlariga tushadi. Quyidagi rasmda
stronsiyning oziq-ovqat orqali inson organizmiga o‘tadi va asosan suyak
to‘qimalarida yig‘iladi.
Radiaktiv moddalarning bir qismi, o‘pka, jigar, buyrak, qon va
muskullarda to‘planib radiaktiv manbaga aylanib, nur tarqatadi, oqibatda
nurlanish kasalligini keltirib chiqaradi.
Radiaktiv izotoplar yemirilib tugamaguncha bir xolatdan ikkinchi holatga
o‘tib, bir moddadan ikkinchisiga aylanaveradi.
Radiaktiv moddalarning eng xavflisi o‘simliklar urug‘ida to‘planib
qolgani hisoblanadi; urug‘ ekanligi radiaktiv modda yangi o‘simlikka o‘tadi.
Bundan havo ifloslanib, havodan inson va hayvonlarga o‘tadi, o‘simliklarning
bargi atmosferadagi radiaktiv moddalar bilan eng ko‘p zaharlanadi.
Ionlashtiruvchi nurlanish manbai yakinida turgan insonga ta‘sir
qiladigan radiatsiya xavfini baholash uchun turli dozimetrik asboblar
mavjud.
Turli radioaktiv moddalarda yarim yemirilish davri juda keng oraliqda
sekundning milliondan bir qismidan tortib, to bir necha milliard yillargacha
o‘zgaradi.
Radioaktivlik so‘zi so‘ngi paytlarda Chernobil Atom elektrostansiyasida
yuz bergan falokat tufayli gazeta-jurnal sahifalarida va radio-televideniye
eshittirishlarida tez-tez uchrab turadigan bo‘lib qoldi. Bu maqolalarda atrof-
muhitni radioaktiv zaxarlanish, radiatsiya darajasi, nurlanish dozasi haqida har
xil raqamlar keltiriladi. Masalan, Chernobil AES da falokatdan so‘ng ba‘zi
uzoq zonalarda radioaktivlik soatiga 1200 mikrorentgen bo‘lgan. Vaholanki,
inson uchun 70 yillik umrida o‘rtacha 35 ber dozadagi nurlanish xavfsiz
hisoblanadi.
1986 yil 26 aprelda Pripyat shahridagi (Ukraina) Chernobil atom
elektrostansiyasida eng yirik yadroli avariya ro‘y berdi va uning oqibatlari
halokatli tus oldi. Avariya natijasida birinchi oyida o‘tkir nurli
41
shikastlanishlar natijasida 28 kishi halok bo‘li. Avariya oqibatlarini tugatish
uchun 600 ming mutaxasis jalb etildi, ularning ichida 200 000 tasi ukrainlar
bo‘lib, bularni keyinchalik avariya oqibatlarini bartaraf etuvchilar deb
nomlashdi. Asosiy keng hajmdagi ishlar 1990 yilgacha davom etdi. Aynan
shu vaqtda ko‘pgina ilmiy tadqiqotlar qilindi. Portlash va radioaktiv
materiallarni otilib chiqishi natijasida Ukraina, Belarusiya va Rossiyaning
katta hududlari zararlandi. Radioaktiv seziyey -137 bilan ifloslanish zichligi
quyidagi kartada ko‘rsatilgan (6-rasm). Shuningdek Chernobil atrofida Cs-
137 bilan zararlanishini siljish darajasi ham ko‘rsatilgan.
3.5-rasm
Chernobil fojiasidan keying Seziy – 137 bilan radiatsion ifloslanish
zichligining territorial taqsimlanishi
42
Sanitariya inqilobining muvoffaqiyatlariga qaramasdan bizning atrof-
muhitimizni holatini qandayligini bilish hali ham juda zarur. Chernobildagi
falokat har bir kishiga texnologik falokatidan atrof-muhitni zararlanishini
oldini olish qanchalik muhim ekanligini yana bir bor eslatib qo‘ydi.
Salomatlikka bo‘lgan nurlanish ta‘sirini effekti hamda ikkilamchi
profilaktika, radiatsion ta‘sirlanishga duch kelganlar uchun Ukraina va
boshqa regiondagi sog‘liqni saqlash mutaxasislarini asosiy masala bo‘lib
qolmoqda.
Agar kishi qisqa vaqtda, aytaylik 1 soatda 400 rentgen dozali nurlanish
olgan bo‘lsa, 50 foiz ehtimollik bilan aytish mumkinki, u hayotdan ko‘z
yumadi. Agar nurlanish dozasi 600 rentgenga yetsa undan hech qanday umid
qolmaydi.
Chernobil AES ni reaktorida falokat yuz berganda nurlanish quvvati
soatiga 30000 rentgenga yetdi, reaktor parchalarining nurlanish quvvati esa
2000 rentgen/soat edi.
Bundan ko‘rinib turibdiki, bu joyda 1,5 minut bo‘lishning o‘zi ham kishini
halok qiladi.
AES portlash sababli atrofga ko‘p miqdorda uzoq yashovchi, yarim
yashash davrlari 30 yil bo‘lgan stronsiy-90 va seziy-137 izotoplari ham bor
bo‘lgan radioaktiv moddalar tarqaldi. Shuning uchun Chernobil AESi zonasida
bir necha o‘n yillar davomida insonlar yashashi uchun normal sharoit
bo‘lmaydi.
Radiatsiya, uningning insonlarga ta‘siri haqida gapirar ekanmiz shu
o‘rinda hozirda deyarli hamma sohalarga jadallik bilan kirib borayotgan
kompyuter texnologiyalaridan tarqalayotgan nurlar va ulardan qanday
himoyalanish haqida ham biroz ma‘lumot berib o‘tmog‘imiz zarur. Bu albatta
ko‘pchilik uchun qiziqarli bo‘lsa kerak.
Nur tarqatish – bu komputer bilan ishlashda uchraydigan zararli faktordir.
―Komputer texnikasining asosiy kamchiligi - nur tarqatishdir. Nur tarqatishning
43
kattagina qismi monitorga to‘g‘ri keladi, chunki monitor har tomonga
elektromagnit va elektrostatik maydon, ekrandan esa radiatsiya va ultrabinafsha
nurlarini tarqatadi. Komputerdan tashqari, lazerli printer, nusxa ko‘chirish
apparatlari, ya‘ni ichki qismi yuqori kuchlanishga ega bo‘lgan texnikalardan
ham nur tarqaladi. Bundan tashqari , toner-kartrij ichidagi tarkibida og‘ir metall
bo‘lgan kukun ham g‘oyat xavflidir. Shuningdek, uzoq vaqt komputer oldida
ishlash ko‘z uchun nihoyatda zararlidir. Nima qilmoq kerak? Balki texnika
mo‘jizasidan butunlay voz kechib, qo‘lga komputer ―sichqonchasi‖ o‘rniga
toshdan yasalgan bolta olish afzalroqmikan? O‘zingizni sivilizasiya yutuqlaridan
mahrum etishga aslo shoshilmang, bu yutuqlardan aql bilan foydalanmoq darkor
xolos!‖...
Komputer texnikasidan taralayotgan nur inson organizmiga qanday zarar
etkazishi mumkin?
Avvalambor, markaziy nerv sistemasiga
juda katta ziyon etkaziladi. Bunda ayniqsa
bolalar
aziyat
chekadilar.
Kishi
tez-tez
asabiylashadigan bo‘lib qoladi, diqqatini bir
joyga jamlash qiyin kechadi, stresslarga berilish
darajasi oshadi. Yurak- tomir sistemasi va
yuqori nafas olish yo‘llari kasalliklari vujudga
keladi, immunitet pasayib ketadi.
Lekin quyidagi maslahatlarga amal qilsangiz, bu dardlarni chetlab
o‘tishingiz mumkin:
- Monitordan 40-50 sm masofada bo‘ling;
- Sifatli himoyasi bo‘lgan yaxshi monitor sotib oling;
- Monitoringizdagi tasvir yetarli darajada aniq bo‘lsin;
- Tez-tez nam latta bilan komputerni artib turing, chunki chang, ayniqsa
monitordagi chang nurni o‘zida to‘plash qobiliyatiga ega;
- Havo ionizatorlaridan foydalaning.
3.6-rasm
44
Kaktus haqida afsona. Ko‘p yillar davomida kaktus taralayotgan nurlarni
o‘ziga yutishi va ularni komputer oldiga qo‘yish zarurligi to‘g‘risidagi fikrlar
mavjud edi. 15 yil ilgari maktab komputer xonasidagi har bir komputer yoniga
bittadan kaktus tuvagini qo‘yib chiqdim. Tajriba-sinov o‘zini oqladi!
Kaktuslarning barchasi qovjirab qurib qoldi, monitorlar esa bus-butun edi.
Aslida esa bu gullarga quyosh nuri kamlik qiladi, har qalay gullar sun‘iy
yoritilgan xona o‘rtasida emas, balki deraza tokchasida turishi kerak.
Kaktusning nurlarni yutish xususiyatiga egaligi haqidagi afsonalar 80-yillarning
oxirida, matbuotda Meksika sahrolaridagi kaktuslarning o‘rganilayotgani
to‘g‘risidagi xabarlar berilgan vaqtida paydo bo‘lgan. Haqiqatdan ham, ular
tabiatda kuchli nur taratish sharoitida o‘sadi. Ammo kaktuslarning turli xil
nurlarni yutish xususiyatlari hakida ma‘lumotlar haddan ziyod oshirib
yuborilgan – nurlarni o‘ziga yutish dozasi g‘oyat kamdir, shuning uchun kaktus
monitor uchun filtr vazifasini o‘tay olmaydi. Yaxshisi sifatli monitor bilan
ishlash, barcha qoidalarga amal qilish va sog‘lom bo‘lish ma‘qul.
Do'stlaringiz bilan baham: |