Xorazmdagi «ayevorlari orasida odamlar yashagan shaxar xa-robasi» eramizdan avvalgi VI—V airlarga oicldir. U yerda odamlar shaharni urab olgan qal'aning ItlSHlT dyevorlari orasida ravoqli tor yulaksimon binolarda yashaganlar.
Binolarning dye\orlari xomrishtdan urilgan, bunday gishtlar Urfca Osiyoda to ilk urta asrlargacha asosiy qurilish matyeriali abulib kyelgan. Bu yerda dyevor ora!>idagi yulakdan tashqari odamlar yashaydigan hyech qanday boshqa bino bulmagan. SHahar xaro-basi urtasida madaniy qatlam bmtunlay yuq. SHahar urtasidagi maydon m(()l qurasi xizmatini utagan, shu tarifa qal'a ai'oniii mliqsadni, ya'ni mollami saqlafehni nazarda tutib plaplash-tirilgan.
Odamlar yashaydigan dy^vorning uzunligi 3,5 km kyeladi. Nu yerdan buyumlar oz topilgan Butun mol urtada bulgan, bu asa ururchilik tashkilotining yashovchanligini kurciatadi. Odamlar yashaydiganqdyevorlardan iborat shahar xarobasi bir ururrjing, yoki bit nyecha urug guruhining turar joyi bulgan.
Biroq hunarmandchilik usgan, sopol buyumlar kulolchilik charxida ishlangan, eramizdan avvalgi VI asrda, balki undan ham oldin boshi Amudaryodan oingan katta surorish kanallari qazilganligi sinfiy tuzum va quldorlik davlati piydo bul-ganligidin anik; dalolat byeradi. Odamlar yashaydigan dyevor-lardan iborat shahar xarobalari tarqalganligi shu kanallar-ga boglikdir. CHorvachilik bilan birga dyehcionchilik xujalik-ning nyegizini t.ashkil etgan, kanallar shunchalik kup qazilgan-ki, bu ishni ibtidoiy jamoa tuzumi davrida amalga oshirish mumkin eihas edi.
Urta Osiyodagi gullab-yashnagan boglar va ekinzorlar suvchi-larning cnullardan ajratib olgan yerlarida barpo qshshngan. Surorish uchim suv odatda katta daryolardan plingan. Vodiy un-cha nishab emas, shuning,uchun kanallar yoki, Urta Osiyodagi ibora bilan aytganda, ariqlar juda uzun.
Ma'lum yer uchastkasini surorish uchun bu uchastkaga kyeladi-gan ariqning boshi xiyla yuqorilda bulishi va suv ariqdan uz'i oqib kyelishi lozim. Suvning mshabi hisobga olirjib yaxshilab bivyelirovka qilingan magistral ariqdan yuqoridan
Xorazmda juda kyech dyeganda eramizdan avvalgi VI asrda garchi ururehilik tashkilotlari hali kashab turgan bulsa-da, quldorlik davlati vujudga kyelgan; quldorlik tuzumi arafasida bunday ururehilik tashkilotlarining yashab turish faktlari utmishda Az-rriuncha bulmagan.
Xorazmdagi eng qadimiy shaharlar eramizdan avvalgi VI—IV asrlarga mansubdir. Bu shaharlar yaxlit imoratlari bilan odamlar yashaidigan dyevorlaridan iborat shahar xarobalaridan farq qiladi. Bu vak/gdagi qishloqlar mustahkamlangaJ ayrim qurronlardan iborat bulgan. Dyehqonlarning turar joylarining qurron shaklida bulishi dyexdonlarning asoratga solinmay ozod qolganini, sinfiy j^mi|at esa quldorlik jamiyati bulganini kursatadi. Irrigaqiya ishlariniig byenihoya taraqqiGl kilib, bu taraqkiyot eramizgacha yuksak darajaga kutarilganligi ham quldorlik jamiyati mavjud bulganidan dilolat byeradi.
SHaharlarda Mamma joy da hunarmandchilik mavjud bulgan bir qancha kulolchilik uchoqlari topildi. SHaharlar* kyeng kucha bilan ikki qismga ajratilgan. SHaharlardan birining bar ikki yarmida rishtlarga uz tamgalarini bosganliklari aiiklandi. SHahartiing^ bu t^rifa ikki qismga bulinishi qabilaning ikki bundayqbulnaishlyar qlt'alarda mavjud ekanligi etnografik jihatdan aniqlangaa. Bu yerda urugchilik tuzumining QOLDIRI bulgan, xolos. SHaxar-da katta-katta uylar qurilgaq, ulaming har qjaysisida 150 ta-dan 200 gacha xona bulgan. Otashparastlik iboqatxcnalari shaharlarning eng katta imoratlari bulib, ularda ut uchirilmasdan saqlangan va shaharliklarning yirinlari shu ibodatxonalarda utkazilgan. Kal'a dyevorlarida juda kup nishon tuynuklari bulgan. Har bir nishon taynugidan torginaljoyga uq otish mumkin bulgan. Binobarin shaharni mudofaa $Haharning butun bxolisi shahar mudofaasida ishtirok qi-lishi lozim bulgan.
SHaharlar, yozma manbalar-dan ma'lum bulgan yagona Xorazm podsholigi hukmronligiga kirgan. YAgona Xorazm podsho-ligining qachon paydo bulgan-ligi hozircha aniqlangaiti emas. Eng qadimgi Xorazm tangalari eramizdan vvalgi I asrga old. Bu tangalardagi yozuvlar bu-zilgan yunon harflari bilan yozilgan; bu yozuvlar yuqorida aytilgan Yevkratid tangalaridagi y'ozuvlarga taqlid-
^ilingan. Eramizning I—II ayerlarida Xorazm ham Kushan podsholigi tarkibida bulgan. Bu vaqtda Xorazinda qurilgan qal'alar topildi, bu qal'alar mustazqkamlangan shaharlar qam, mustahkam-langar qurronlar ham emas. Bu qal'ada podsholikning shimoliy chyegaralarini quriqlab turgan Kushan gamizonlari joylashgan. Ill asr boshlarida Xorazm Kushan zulmidan qutulib, mahalliy podsholar uz pullarini zarb qila boshlaganlar. Bu bullardz birinchi marta Xorazm yozuvlari paydo buladi.
