Darsning xrono kartasi – 80 minut.
O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi
Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati,
talabalarning davomati – 2 minut
Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut
Yangi mavzu bayoni – 50 minut
Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut
98
sinov savollar namunasi – 10 minut
Uyga vazifa berish – 3 minut
Temur uzining xayoti davomida xarbiy iste’dodli,moxir sarkardaligi,dip-
lommatliligi va etuk davlat arbobi bulganligi tufayli milliy yuksalish va
insonparvarlik ruxi bilan sugorilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffak
buldi.Soxibkiron turk-mugul an’alariga amal kilgan xolda uz davlati xududlarini
suyugol(ulus) tarikasida in’om kilish yuli bilan boshkargan.Temur Movarounnaxrdan
tashkaridagi erlarini turt ulusga bulib,farzandlariga in’om etdi.Bu masalaning e’tiborli
tomoni shundaki,garchi soxibkiron tomonidan bulib berilgan erlar ichki mustakillikka
ega bulsalar-da,lekin amalda batamom markaziy xokimiyatga buysundilar.Temurning
uta darajadagi zukkoligini shundan bilsa buladiki,u uluslar urtasida uzaro nizolar kelib
chikmaslgi uchun ularning faoliyatini doimo uzi nazorat kilib turadi.
Temur davlatining eng kuzga kuringan va muammoli tomoni shundaki,
soxibkiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bulsa-da, davlat mafkurasining
boshkaruv tayanchi kuchli xokimiyat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini
yuzaga chikarishda kamchilikka yul kuymaydigan vazirlarni tanlashga xarakat kildi.
Amir Temur vazir turtta sifatga ega bulishi lozim deb xisoblagan: birinchisi-asllik,
toza nasllilik, ikkinchisiakl-farosatlilik, uchinchisi-sipoxu raiyat axlidan xabardorlik
turtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur xukmronlik kilgan davrlarda davlatning markaziy ma’muriyati
boshida devonbegi, arkbegi va turt vazir turgan. Vazirlar soliklar yigish, meros ishlari,
askarlar maoshi va ularni ozik-ovkat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan boglik
bulgan ishlarni bajarganlar.
Bu davrlarda erga egalikning ba’zi turlari mavjud bulib ular suyurgol erlar,
jamoa erlari edi. Xususiy er egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga solik tulashda
ba’zi imkoniyatlarga ega bulganlar, vakf erlar masjid va madrasalarga karashli erlar
bulib, ular solik tulashdan ozod kilganlar. Amir Temur davrida asosiy solik daromad
soligi-xiroj bulib u olinadigan daromadning uchdan bir kismiga teng bulgan. Temur
tuzuklarida yozilishicha, kimki biron saxroni obod kilsa, yoki er osti suvlarini tortib
oladigan inshoat kursa, yo, biron bog kukartirsa, yoxud biron tashlanduk erni obod
kilsa, fakat erni uzlashtirganining uchunchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman
tulamagan) konun doirasida xiroj soligi olingan. Undan tashkari ushr, mol, suvlok
kabi solik turlari mavjud bulib, ular yillar davomida amal kilingan tartib-koidalarga
binoan tuplangan Solik tuplovchi solik yigish jarayonida solikni yaxshi suzlar bilan
tuplashi, axolini kaltaklash xollari, zanjirband etish xollari kelib chikmasligini nazorat
kilishi shart edi.
Amir Temur davlatni mustaxkamlashda konun-koidalarning tutgan urniga keng
e’tibor berdi. Fransuz olimi Aflone de Lamartin Amir Temur davlati xakida shunday
degan edi: "Yevropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini kuchgan
yangi fotix Napoleonda adolatli konunlar asosiga kurilgan bunday boshkaruvni
bunyod etgan emas". "Davlat ishlarini,-deb yozgan edi Amir Temur, -saltanat konun-
koidalariga asoslangan xolda boshkardim. Tura va tuzukka tayanib saltanatda uz
martaba va makomimni mustaxkam saklab turdim".
Soxibkiron mamlakat obodonchiligiga xam juda katta e’tibor bor edi. Dastlab,
Samarkandni paytaxt kilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bulgan shaxarga
99
aylanadi. Soxibkiron xarakati bilan Samarkandda dunyoning yirik shaxarlaridan
keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar madrasalar, makbaralar bino
etildi. Xatto gariblarga ozik-ovkat beradigan garibxonalar, yulovchilar kunib utadigan
maxsusjoylar xam kurilgan. Shaxar atrofi mustaxkam devorlar bilan uralib, Oxanin,
Shayxzoda, Chorsu, Korizgox, Suzangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar
kuriladi. Temurning karorgoxi sifatida noyob ma’muriy bino Kuksaroy va
Bustonsaroylar xam aynan shu erda kuriladi. Temur noyob kurilishlardan tashkari
Samarkand atrofida uzining xeshu akrabolariga atab turli guzal boglar kurdirardi.
Temur ulkan soxibkiron sifatida uzining ona yurti Keshga katta dikkat-e’tibor
bilan karadi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga karaganda, Amir Temur
Shaxrisabzda Oksaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Soxibkirondagi ulug
soxovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan kamrab olingan
Turkiston shaxrini xam obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Axmad
Yassaviy makbarasini kurish bilan bu erda nafakat obodonchilik, balki kuchmanchi va
utrok axoli orasidagi munosabatni yaxsht yulga kuyish, uruglar urtasida tinchlik
saklash maksadi yotgani ma’lum.
Amir Temur davrida yangi shaxarlar, savdo va xunarmandchilik keng
rivojlanganligini aytib utmok lozim. Temurning sa’yxarakatlari bilan Buxoro,
Shaxrisabz, Toshkent kabi shaxarlar savdo va xunarmandchilik markazlari sifatida
rivojlanib bordi. Ayniksa, Bu davrlarda xunarmandchilik maxallalari, savdo rastalari
soni ortib borishida katta axamiyatga ega buldi. Soxibkiron savdo yullari rivojiga,
uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan uzining nazorati ostida savdo
yullari nazorat kilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi.
Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iktisodiy xayotni izga solib
yunaltirishdan tashkari siyosiy xayotda xam kuch keng yulga kuydi. Soxibkiron chet
davlatlar bilan alokani keng yulga kuydi. U davr shart-sharoitlariga kura tashki
siyosatda kat’iy, faol xarakat kilib, uz saltanati dovrugini jaxon mikyosida chikara
oldi. Soxibkironning Yildirim Boyazid ustidan bulgan galabalaridan sung Fransiya,
Angliya, Genuya va Vizantiya erkin alokalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif
etgan. Shunday kilib u Yevropa davlatlari bilan yakin kushnichilik kilish, savdo
karvon yullarini rivojlantirish niyati borligini kursatib uz davlati shuxratini Yevropaga
tarkata oldi. Uning saltanati dovrugi bu mamlaka tlarga etib borishi bilan Fransiya,
Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning kirollari soxibkiron bilan
siyosiy, iktisodiy, savdo alokalari urnatishga intilganlar. Shu bois ular soxibkiron
xuzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet davlatlar bilan olib
borgan diplamatik alokalarida uning ugli Mironshox kup yordam bergan.
Sohibqiron Amir Temur dunyoning zamondosh hukmdorlarining e'tiborini
o`ziga jalb etibgina qolmay, balki jahon siyosiy hayotiga ham ta'sir ko`rsatdi.
Ma'lumki, bu davrda, bir tomondan, sulton Boyazidning Bolqon yarim oroli
davlatlariga nisbatan tazyiqi kuchayib, butun Yevropaga xavf solayotgan edi. Ikkinchi
tomondan, Boyazidning o`zi G`arbga tomon shiddat bilan siljib borayotgan xavfli
raqib - AmirTemurning kuchli tazyiqiga duchor bo`lgan edi. Bunday siyosiy
vaziyatda Boyazidga qarshi kuchlarning ma'lum darajada birlashuvi tabiiy edi.
Avvalambor Boyaziddan engilib, o`z er va mulklaridan mahrum bo`lgan
Kichik Osiyo mamlakatlarining hukmdorlari Amir Temurdan madad istab, uning
Qorabog`dagi o`rdugohiga borib, qaror topadilar. Hatto Vizantiya va G`alatadagi
100
Genuya hokimining noibi, Fransiya qiroli hamda Sultoniya shahrining katolik
missionerlari yordam so`rab Amir Temurga murojaat qiladilar. Buning evaziga ular
harbiy yurish vaqtida unga yordam berish hamda Konstantinopol va Peraning
Boyazidga to`lab kelgan bojini bundan buyon Amir Temurga to`lashga va'da qiladilar.
Bunday taklif Amir Temurga maqbul tushadi. Chunki Turkiyaning dengiz sohilidagi
tayanchidan ajratish uchun unga dengizdan madad zarur edi. Shunday qilib, XIV asr
oxiri va XV asr boshlarida sulton Boyazidga zarba berish uchun qulay siyosiy vaziyat
vujudga keladi. Bu vaziyatdan Amir Temur ustalik bilan foydalanadi.
Davlatlararo yozishmalar
Bu davrda Amir Temur Boyazid bilan o`zaro diplomatik yozishmalar olib
borish bilan bir qatorda, bo`lajak to`qnashuvda Trapezund va Konstantinopolning
harbiy kemalaridan foydalanishga harakat qiladi. Shu maqsadda u Genuya va
Venetsiyaga sovg`a-salomlar hamda maktublar bilan elchilar yuboradi.
O`zaro yordam masalasida Amir Temur Konstantinopol noibi Ioann VII
Paleolog bilan ham yozishmalar olib boradi. Amir Temurning 1402-yil, 15-may kuni
Ioann VII Paleolog nomiga yo`llagan xatining mazmuniga qaraganda, Konstantinopol
noibi va Genuyaning Peradagi hokimi Boyazidga qarshi kurashda Amir Temurga
xizmat qilish, hatto unga odamlar va har qaysisi 20 ta dan 40 ta harbiy kemalar bilan
yordam berish majburiyatini o`z zimmalariga oladilar. Buni Ispaniya elchisi Klavixo
ham o`z kundalik daftarida qayd qilib o`tadi.
Bu davrda Amir Temur Fransiya qiroli Karl VI (1380-1422), Angliya qiroli
Genrix IV (1399-1413), Kastiliya va Leon qiroli Genrix III de Trastamara (1390-
1407) lar bilan diplomatik aloqalar o`rnatib, yozishmalar olib boradi. Fransiya
fuqarolari hisoblangan genuyaliklarning er va mulklarini, ayniqsa G`alatadagi
mustamlakalarini himoya qilish uchun Karl VI o`z navbatida Amir Temurdan madad
kutar va u bilan diplomatik aloqalar o`rnatishga urinar edi. Amir Temur va Karl VI
yozishmalarida qayd etilishicha, Sohibqiron qirolni jiddiy qo`llab- quvvatlaydi.
Anqara yaqinida turklarning 160 ming kishilik qo`shini ustidan qozonilgan buyuk
g`alabadan so`ng Amir Temurning G`arbiy Yevropa davlatlari bilan bo`lgan
aloqalarining mazmuni tubdan o`zgaradi. Endilikda Amir Temur ular bilan do`stona
munosabatlarni mustahkamlash va o`zaro savdo-sotiq aloqalarini yo`lga qo`yish kabi
masalalarga ahamiyat beradi.
Elchilik aloqalar
Amir Temur 1402-yil yozida Fransiya va Angliyaga maxsus elchilar orqali
Karl VI va Genrix IV nomlariga maktublar yo`llaydi. Elchilar Parijga 1403-yil may
oyida etib boradilar. Elchilar ikki mamlakatning savdogarlari uchun erkin savdo
munosabatlari olib borilishini ta'minlash va agar qirol hamda gersoglar rozi bo`lsalar,
bu erkin savdoni tegishli bitim yoki shartnoma bilan mustahkamlashni taklif etadi.
Shuning uchun ham Sohibqiron Amir Temur Fransiya qiroli Karl VI ga yo`llagan
maktubida bu haqda quyidagilarni al,ohida ta'kidlaydi: "Bundan keyin sizning
(odamlaringiz) bizning erlarimizga va bizning (kishilarimiz) sizning o`lkangizga
o`tgan ajdodlarimiz davridagidek borib-kelib tursalar, sizning va bizning nomimizni
hamma joyda olqishlab tursalar, mamlakatimiz savdogarlari uchun foyda keltirishsa,
ko`p xursand bo`lar edik. Shuni aytish kerakki, endilikda bizning yurtimizda
savdogarlaringizning xavfsizligi ta'minlanadi.
Fransiya qiroli Karl VI 1403-yil 15-iyunida Amir Temurga yo`llagan javob
101
maktubidan ma'lum bo`lishicha, Amir Temur takliflari Fransiya tomonidan
mamnuniyat bilan qabul qilingan.
Xuddi shu davrda Amir Temurning Angliya qiroli Genrix IV bilan olib
borilgan diplomatik munosabatlarida g`arbiy viloyatlar hokimi Mironshoh faol
qatnashdi. Shimoliy Eron, Iroq, Tabriz va Sultoniyani o`z ichiga olgan mulklar
hokimi Mironshoh Amir Temurning keksayib qolgan davrida G`arbiy Yevropa
hukmdorlarining diqqat-e'tiborini o`ziga jalb etadi. Bu davrda u Yevropa davlatlari
bilan o`zaro savdo aloqalarini jonlantirish maqsadida xristian ruhoniylariga
xayrixohlik bildirib, savdogarlarning daxlsizligini ta'minlash borasida chora-
tadbirlarni amalga oshirdi. Shu sababli G`arbda Mironshoh tez or&da katolik dinining
homiysi sifatida shuhrat qozondi.
Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III Sharq bilan juda qiziqib qolgan edi.
1402-yilning bahorida dastlab Ispaniya elchilari Amir Temurning Kichik Osiyodagi
qarorgohiga yuboriladi. Elchilarga Amir Temur va Boyazidlarning kuch-qudrati,
boyligi va qo`shinining sonini bilish hamda ular qo`l ostida yashayotgan xalqlarning
urf-odatlari, dini va qonunlari haqida aniq ma'lumotlar to`plash topshiriladi. Sharq va
G`arb davlatlarining elchilari qatorida Ispaniya elchilari ham Amir Temur tomonidan
qabul qilinib, qirol nomiga yozilgan maxsus maktub va in'omlar bilan kuzatiladi.
Ularga qo`shib Amir Temur Muhammadqozi ismli o`z vakilini Ispaniyaga elchi qilib
yuboradi. Genrix III 1403-yilda Amir Temur huzuriga
ikkinchi marta maxsus elchilarni yuboradi. Unga
Klavixo boshliq qilib tayinlanadi. 1403-yil 21-mayda
Ispaniyadan jo`nab ketgan elchilar Samarqandga
keladilar. Ispaniya elchilari Samarqandda Amir Temur
tomonidan tantanavor qabul qilinib, ularga katta e'tibor
va zo`r hurmat ko`rsatadilar.
Doshqozon
(1399-yil).
Ahmad
Yassaviy
maqbarasi (Turkiston shahri).
Klavixo boshliq Ispaniya elchilari 1404- yilning sentabr-noyabr oylarida
Samarqandda bo`ladilar. Amir Temurning Xitoyga tomon yurishi munosabati bilan
boshqa ko`pgina davlatlarning elchilari bilan bir qatorda Ispaniya elchilari ham 1404-
yilning 21-noyabrida Samarqanddan jo`natib yuboriladi. Klavixo Ispaniyaga 1406-
yilning mart oyida qaytib keladi. Klavixoning safar taassurotlari "Buyuk Temur
tarixi" va "Temur qarorgohi", "Samarqandga sayohat kundaligi" nomlari ostida ispan
tilida bir necha bor nashr qilinadi.
Diplomatiya - davlatning tashqi siyosat sohasidagi vazifalarini amalga
oshirish borasidagi faoliyat.
Katolik missionerlari - Katolik dinini boshqa xalqlar orasida yoyish
maqsadida targ`ibot ishlari bilan shug`ullanuvchilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |