O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxus ta’lim vazirligi

 
Dars o’tish vositalari:
(Doska, plakat, fan yuzasidan manba va adabiyotlar, tarixiy 
ma’lumotlar, mavzu yuzasidan har xil testlar, kompyuter, jahon siyosiy xaritasi, izohli 
lug`atlar) 
Dars o’tish usullari:
Takrorlash, suhbat va savol-javob (mavzuni o`zlashtirishni 
mustahkamlash), jonli muloqot o`tkazish, erkin fikrlash va so`zlashga o`rgangan 
holda fikr mulohazalarini bayon qildirish, buning uchun har bir talabaga o`tilgan 
mavzular, tayanch iboralardan savol tashlanadi. O`qituvchi va talabalar o`rtasida 
berilgan savollarni tahlil etish. Talabalarga Amur Temurning markazlashgan davlat 
tuzishi va uning boshkaruv siyosati. mavzusining ob’ekti, predmeti va vazifalari 
borasida tushuncha berish. Tarqatma testlar asosida talabaning mavzuni qay darajada 
o`zlashtirganligini aniqlash. Talabalarni voqealarni tahlil etishga o`rgatish. Xarita 
bilan ishlashni talabalarga o`rgatish. Iboralarni izohlash va unga tahlil berish. 

Darsning xrono kartasi – 80 minut.

O’qituvchi dars davomida quyidagi ishlarni bajaradi 

Tashkiliy qism: xonaning tayyorgarligi, jihozlanishi, sanitariya holati, 
talabalarning davomati – 2 minut 

Talabalar bilim darajasini aniqlash-8 minut 

Yangi mavzu bayoni – 50 minut

Mavzuni o’zlashtirish darajasi – 7 minut

---

104 

sinov savollar namunasi – 10 minut 

Uyga vazifa berish – 3 minut 
 
Temur uzining xayoti davomida xarbiy iste’dodli,moxir sarkardaligi,dip-
lommatliligi va etuk davlat arbobi bulganligi tufayli milliy yuksalish va 
insonparvarlik ruxi bilan sugorilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffak 
buldi.Soxibkiron turk-mugul an’alariga amal kilgan xolda uz davlati xududlarini 
suyugol(ulus) tarikasida in’om kilish yuli bilan boshkargan.Temur Movarounnaxrdan 
tashkaridagi erlarini turt ulusga bulib,farzandlariga in’om etdi.Bu masalaning e’tiborli 
tomoni shundaki,garchi soxibkiron tomonidan bulib berilgan erlar ichki mustakillikka 
ega bulsalar-da,lekin amalda batamom markaziy xokimiyatga buysundilar.Temurning 
uta darajadagi zukkoligini shundan bilsa buladiki,u uluslar urtasida uzaro nizolar kelib 
chikmaslgi uchun ularning faoliyatini doimo uzi nazorat kilib turadi. 
Temur davlatining eng kuzga kuringan va muammoli tomoni shundaki, 
soxibkiron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bulsa-da, davlat mafkurasining 
boshkaruv tayanchi kuchli xokimiyat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini 
yuzaga chikarishda kamchilikka yul kuymaydigan vazirlarni tanlashga xarakat kildi. 
Amir Temur vazir turtta sifatga ega bulishi lozim deb xisoblagan: birinchisi-asllik, 
toza nasllilik, ikkinchisiakl-farosatlilik, uchinchisi-sipoxu raiyat axlidan xabardorlik 
turtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik. 
Amir Temur xukmronlik kilgan davrlarda davlatning markaziy ma’muriyati 
boshida devonbegi, arkbegi va turt vazir turgan. Vazirlar soliklar yigish, meros ishlari, 
askarlar maoshi va ularni ozik-ovkat bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan boglik 
bulgan ishlarni bajarganlar. 
Bu davrlarda erga egalikning ba’zi turlari mavjud bulib ular suyurgol erlar, 
jamoa erlari edi. Xususiy er egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga solik tulashda 
ba’zi imkoniyatlarga ega bulganlar, vakf erlar masjid va madrasalarga karashli erlar 
bulib, ular solik tulashdan ozod kilganlar. Amir Temur davrida asosiy solik daromad 
soligi-xiroj bulib u olinadigan daromadning uchdan bir kismiga teng bulgan. Temur 
tuzuklarida yozilishicha, kimki biron saxroni obod kilsa, yoki er osti suvlarini tortib 
oladigan inshoat kursa, yo, biron bog kukartirsa, yoxud biron tashlanduk erni obod 
kilsa, fakat erni uzlashtirganining uchunchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman 
tulamagan) konun doirasida xiroj soligi olingan. Undan tashkari ushr, mol, suvlok 
kabi solik turlari mavjud bulib, ular yillar davomida amal kilingan tartib-koidalarga 
binoan tuplangan Solik tuplovchi solik yigish jarayonida solikni yaxshi suzlar bilan 
tuplashi, axolini kaltaklash xollari, zanjirband etish xollari kelib chikmasligini nazorat 
kilishi shart edi. 
Amir Temur davlatni mustaxkamlashda konun-koidalarning tutgan urniga keng 
e’tibor berdi. Fransuz olimi Aflone de Lamartin Amir Temur davlati xakida shunday 
degan edi: "Yevropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini kuchgan 
yangi fotix Napoleonda adolatli konunlar asosiga kurilgan bunday boshkaruvni 
bunyod etgan emas". "Davlat ishlarini,-deb yozgan edi Amir Temur, -saltanat konun-
koidalariga asoslangan xolda boshkardim. Tura va tuzukka tayanib saltanatda uz 
martaba va makomimni mustaxkam saklab turdim". 
Soxibkiron mamlakat obodonchiligiga xam juda katta e’tibor bor edi. Dastlab, 
Samarkandni paytaxt kilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bulgan shaxarga 

---

105 
aylanadi. Soxibkiron xarakati bilan Samarkandda dunyoning yirik shaxarlaridan 
keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar madrasalar, makbaralar bino 
etildi. Xatto gariblarga ozik-ovkat beradigan garibxonalar, yulovchilar kunib utadigan 
maxsusjoylar xam kurilgan. Shaxar atrofi mustaxkam devorlar bilan uralib, Oxanin, 
Shayxzoda, Chorsu, Korizgox, Suzangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar 
kuriladi. Temurning karorgoxi sifatida noyob ma’muriy bino Kuksaroy va 
Bustonsaroylar xam aynan shu erda kuriladi. Temur noyob kurilishlardan tashkari 
Samarkand atrofida uzining xeshu akrabolariga atab turli guzal boglar kurdirardi. 
Temur ulkan soxibkiron sifatida uzining ona yurti Keshga katta dikkat-e’tibor 
bilan karadi. Yozma manbalardagi ma’lumotlariga karaganda, Amir Temur 
Shaxrisabzda Oksaroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Soxibkirondagi ulug 
soxovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan kamrab olingan 
Turkiston shaxrini xam obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Axmad 
Yassaviy makbarasini kurish bilan bu erda nafakat obodonchilik, balki kuchmanchi va 
utrok axoli orasidagi munosabatni yaxsht yulga kuyish, uruglar urtasida tinchlik 
saklash maksadi yotgani ma’lum. 
Amir Temur davrida yangi shaxarlar, savdo va xunarmandchilik keng 
rivojlanganligini aytib utmok lozim. Temurning sa’yxarakatlari bilan Buxoro, 
Shaxrisabz, Toshkent kabi shaxarlar savdo va xunarmandchilik markazlari sifatida 
rivojlanib bordi. Ayniksa, Bu davrlarda xunarmandchilik maxallalari, savdo rastalari 
soni ortib borishida katta axamiyatga ega buldi. Soxibkiron savdo yullari rivojiga, 
uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. Shaxsan uzining nazorati ostida savdo 
yullari nazorat kilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi. 
Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-iktisodiy xayotni izga solib 
yunaltirishdan tashkari siyosiy xayotda xam kuch keng yulga kuydi. Soxibkiron chet 
davlatlar bilan alokani keng yulga kuydi. U davr shart-sharoitlariga kura tashki 
siyosatda kat’iy, faol xarakat kilib, uz saltanati dovrugini jaxon mikyosida chikara 
oldi. Soxibkironning Yildirim Boyazid ustidan bulgan galabalaridan sung Fransiya, 
Angliya, Genuya va Vizantiya erkin alokalarni, savdogarlar va mol almashishni taklif 
etgan. Shunday kilib u Yevropa davlatlari bilan yakin kushnichilik kilish, savdo 
karvon yullarini rivojlantirish niyati borligini kursatib uz davlati shuxratini Yevropaga 
tarkata oldi. Uning saltanati dovrugi bu mamlaka tlarga etib borishi bilan Fransiya, 
Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning kirollari soxibkiron bilan 
siyosiy, iktisodiy, savdo alokalari urnatishga intilganlar. Shu bois ular soxibkiron 
xuzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet davlatlar bilan olib 
borgan diplamatik alokalarida uning ugli Mironshox kup yordam bergan. 
Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barkaror bulgan. Soxibkiron 
uz davrining fan va madaniyati jonkuyari sifatida shuxrat kozondi. Temur 
takvodorruxniylarga chukur xurmat bilan karadi. Ularning duolarini oldi, doimo 
kamsitilgan mazbax tarafdorlarini uz ximoyasiga oldi. Darvesh fakir va miskinlarni 
uziga yakin tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha talablarini bajardi. 
Іrta Osiyo xalklarining ma’naviy tarakkiyotida Temurning diniy va dunyoviy 
bilimlariga e’tibor berishi katta axamiyatga ega edi. Soxibkiron doimo ilm axli va 
ulamo bilan suxbatda bulib, kalbi toza kishilarga talpingan. Temur davridagi ilm-fan, 
me’morchilik, san’at soxalari uz davriga nisbatan uta darajada rivojlanib, yuksak 

---

106 
ma’naviy yuoylik darajasiga kutarildi. Shu davrning nodir kulyozmalari tarixning 
mujizasiga aylanib koldi. 
Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bulganligi sababli soxibkiron dinga 
keng e’tibor berdi. U nafakat askarlarini, balki fukarolarini musulmonchilik ruxida 
tarbiyalashga xarakat kilgan. Uning doimo amal kilib kelgan "Kuch adolatdadir" 
degan suzlari uning davlatni boshkarishdagi yuksak kobiliyatidan dalolat beradi. 
Mashxur muarrixlardan biri Nizomiddin Shomiy uzining "Zafarnoma" asarida 
shunday yozadi: "...uning adolatiyu siyosati urnatilgan kunlarda Movorounnaxrning 
eng chekka joylaridagina emas, balki Xutan chegarasidan Dexli va Kanboyit 
atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rim xududigacha bulganxam ipakli matolar, 
oltin-kumush va eng zurur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. Xech bir 
kimsa ularning bir doniga xam kuz olaytira olmaydi va bir dirxamiga xam ziyon 
etkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marxamatlar Amir soxibkironning 
siyosati va adolati natijasidandir". 
Bu urinda shuni ta’kidlash joizki, Temurning xayoti katta jangnoma, u kuplab 
mamlakatlarni uz tasarrufiga oldi. Lekin bu erdagi asosiy masal-Temur shaxsining 
ustunligini va idra kilish kudratining sirlarini, moxir sarkarda va tinchlik pos-boni, 
fukaro faravonligi raxnamosi sifatidagi shaxs ekanligi, uning yuksak me’moriy 
inshoatlar kurishdagi urnini izoxlash, uning echimini topishdir. 
3. "Temur tuzuklari" - adolatli xamda kuchli davlat barpo 
etishdagi muxim konun-koidalar sifatida 
Amir Temur va temuriylar davrida yozilgan tarixiy asarlar anchagina bulib, ular 
orasida "Temur tuzuklari" buyuk jaxongir xayotiga va faoliyatiga bagishlangan asarlar 
ichida shubxasiz aloxida axamiyat kasb etadi. "Temur tuzuklari" jaxonning mashxur 
kutubxonalaridan joy olgan kimmatli asardir. 
"Temur tuzuklari" ikki kism, 56 ta banddan iborat tarixiy va xukukiy asar bulib, 
unda soxibkironning davlat tuzilishi va mamlakatlarni boshkarish xususidagi nuktai 
nazari bayon kilinadi. Bu asardan kuplab shark xukmdorlari uzlarining faoliyatlari 
davomida foydalanganlar va unga yukori baxo berganlar. Jumladan, Shox Jaxon 
(1628-1657), Kukon xoni Muxammad Alixon (1821-1842), Buxoro amiri 
Abdullaxadxon (1885-1910) "Tuzukot" dan parchalar kuchirtirib, ulardan uz 
faoliyatlarida foydalanganlar. 
"Tuzuklar"ning birinchi kismida Amir Temurning etti yoshidan to vafotiga kadar 
(1342-1405 yil 1k fevral) kechgan xayoti va ijtioiy-siyosiy faoliyati, uning 
Mavarounaxrda markaziy xokimiyatni kulga kiritish, ijtimoiy tarkoklikka barxam 
berishi va markazlashgan davlat tuzishi, kushni yurt va mamlkatlarni, masalan Eron 
va Afgonistonni uz tasarrufiga kiritishi, Oltin Іrda xoni Tuxtamishxon ustixon, 
nixoyat, buyuk jaxongirning Ozarbayjon, Turkiya va Xindistonga kilgan xarbiy 
yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan. 
Ikkinchi kismi Soxibkironning nomidan aytilgan va uning toju taxt vorislariga 
atalgan uziga xos vasiyat va pandu nasixatlaridan iboratdir. Unda davlatni idora 
kilishda kimlarga tayanish toju-taxt egalarining burchi va vazifalari, vazir va kushin 
boshliklarining burch va vazifalari, amirlar va boshka mansabdorlarning toju txt 
oldida kursatgan aloxida xizmatlarini takdirlash tartibi va xakozalar xususida gap 
boradi. 

---

107 
Amir Temur uz oldiga ulug davlatning ichki siyosati va ishchan davlat tizimini 
kadimiy tajribalardan ijodiy foydalangan xolda tuzish, xarbiy siyosatni zamon talabi 
asosida tobora takamillashtirib, mugil istilosi asoratlarini tezrok bartaraf etib, 
xujalikni oyokka turgizish, savdo-sotik xunamandchilikni bir miyorga tushirish va 
rivojlantirish axoli mafatlarini ximoya kilish, islom diniga rivoj berish, ilm-fan, 
madaniyat, me’morchilikni tubdan rivojlantirish, obodonlashtirish ishlarini keng 
kulamda jadalashtirish kabi dolzarb vazifalarni kuygan edi. Uning bunday sa’yxara-
katlari katta kuch-gayrat, mablag, bilim va okilona tadbirlarni talab etar edi. Temur 
etuk siyosatdon va moxir davlat arbobi bulib, u uzidan avval utgan xukmdorlardan 
farkli ravishda, davlat va mamlakatni boshkarishda bir yoki ikki tabakaga emas, balki 
axolining barcha tabakalariga suyangan.Xurmatli yurtboshimiz Islom Karimov Amir 
Temur davri ma’anviyati, soxibkiron shaxsiyati va u koldirgan ulkan meros nima 
uchun zarurligi masalalariga tuxtalib, buni kuyidagicha sharxlab berdilar: "Amir 
Temur avvalo kudratli davlat kurgan. Davlat kudratli bulmasa, betakror ma’naviy 
meros xam, obidalar xam, tarixiyyodgorliklar xam bulmasdi. Uzbekistonning bugungi 
ozodligini mustaxkamlash davrida Amir Temur biz uchun buyuk davlat asoschisi 
sifatida kadrlidir. U davlat poydevorini kurgan, davlatning xukukiy asoslarini barpo 
etgan. Uning davlatchilik borasidagi fikrlari nafakat uz davri balki kelgusi avlodlar 
uchun xam katta axamiyat kasb etadi. Amir Temur uz davlatini akl-zakovot va 
xukukiy asos bilan idora etgan. Uning "Davlat ishlarining tukkiz ulushini kengash, 
tadbir va mashavarat, kolgan bir ulushini kilich bilan amalga oshirdim" degan suzlari 
buning yorkin dalilidir".