O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsusta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti “iqtisodiyot” kafedrasi

_________________________________________________
X.S.Xadjaev, I.A.Bakiyeva, Sh.Sh. Fayziev. (O’quv qo’llanma) - T.: TMI, 2020, 268 bet.
6. Iqtisodiyotni davlat taminidan tartibga solishning hozirgi zamon usul va vositalari
Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda bir qator usullardan foydalanadi. Bu usullarni umumlashtirib quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Bevosita ta‘sir qilish usullari;


2. Bilvosita ta‘sir qilish usullari;


3. Tashqi iqtisodiy usullar.


Ma‘lumki, markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda dvlatning qitisoiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta‘sir qilish usullari ustun bo‘lsa, bozor iqtisodiyoti esa birinchi navbatda, iqtisodiy jarayonlarni bilvosita tartibga solish bilan bog‘langan. Shu bilan birga barcha mamlakatlarda iqtisodiyotning davlat sektori mavjud. Davlat sektorini boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyidagi uchta yo‘l orqali shakllanadi:


1) Ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar bilan tomon to‘lash orqali mulkni milliylashtirish;


2) Davlat byudjeti mablag‘lari hisobiga yangi korxonalar, ba‘zi hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish;


3) Davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aktsiyalarini sotib olish va apralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish. Bu uchinchi yo‘l ustun ravishda amal qilmoqda.
Tovar yoki xizmatning narxini va ta'minotini belgilaydigan monopoliyaga narx yaratuvchi deyiladi. Monopoliya bu foydani maksimallashtiruvchidir, chunki u taqdim etayotgan tovar yoki xizmatning taklifi va narxini o'zgartirish orqali u ko'proq foyda keltirishi mumkin. Uning marjinal daromadi va marjinal xarajatlarga teng keladigan nuqtani aniqlagan holda, monopoliya foyda keltiradigan mahsulot darajasini topishi mumkin. Odatda tovar yoki xizmatni ishlab chiqarishni va tarqatishni faqat bitta sotuvchi nazorat qilsa, boshqa firmalar bozorga kira olmaydi. Odatda kirish uchun yuqori to'siqlar mavjud, bu kompaniyani bozorga kirishiga to'sqinlik qiladigan to'siqlardir. Bozorning potentsial ishtirokchilari noqulay ahvolga tushib qolishdi, chunki monopoliya birinchi navbatda afzalliklarga ega va potentsial yangi kelganni kamaytirish va ularning bozor ulushiga ega bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun narxlarni pasaytirishi mumkin. Tarixiy jihatdan ham, zamonaviy davrda ham iqtisodchilar monopolistik raqobat nazariyasi bo'yicha turlicha fikrlarga ega bo'lmoqdalar. Iqtisodchilar monopolistik faoliyatning aksariyati hukumatning ayrim firmalarga bo'lgan imtiyozlari natijasidir; ammo, ko'pchilik, shuningdek, tabiiy sanoat kontsentratsiyasi yoki monopoliya yoki oligopoliya bozorning samarasiz bo'lishiga olib kelmaydi, deb hisoblashad Samarasizlik faqat tovar yoki xizmatning ozi bozorni tozalash darajasidan yuqori iqtisodiy foyda bilan ta'minlanganda paydo bo'ladi. Tabiiy monopoliya - bu taqsimotning o'ta yuqori xarajatlariga ega bo'lgan indutriyada yuzaga keladigan monopoliyaning bir turi. Masalan, elektr ta'minoti kabellar va tarmoqlar bilan qurilgan ulkan infratuzilmani talab qiladi. Infratuzilma uchun to'lovlarni amalga oshiradigan kompaniya uchun xarajatlar cho'kib ketgan xarajatlar yoki bir marta yuzaga kelganidan keyin qaytarib olinmaydigan xarajatlar deb hisoblanadi. Odatda, bu xizmatni ko'rsatadigan bitta kompaniya mavjud, chunki agar boshqa abituriyentlar bozorga kirishga da'vat etilsa, bu samarasizlik va yo'qotishlarni keltirib chiqaradi, chunki raqib og'ir infratuzilmani takrorlashi kerak edi. Tabiiy monopoliya nazariyasiga ham nazariy, ham empirik ravishda e'tiroz bildiriladi. Nazariy muammolar umumiy muvozanat mikroiqtisodiyotidagi metodologik muammolar va mukammal raqobat modellarida kamchiliklar mavjudligini anglatadi. Boshqa iqtisodchilarning ta'kidlashicha, tabiiy monopoliya nazariyasi tarix tomonidan tug'ilmagan va yirik firmalar tomonidan boshqariladigan tartibga solinmagan tarmoqlar samaradorlikning oshishi, real xarajatlarning pasayishi va bozorga juda ko'p yangi ishtirokchilarni keltiradi. Sof monopol bozor tuzilmasida ma'lum bir sohada faqat bitta firma mavjud. Biroq, qoidalarga tegishli bo'lgan joyda, bitta firma bozorning 25% yoki undan ko'p qismini nazorat qilsa, bozor monopolistik hisoblanadi.Masalan, De Beers olmos sanoatida monopoliyaga ega. (Tegishli o'qish uchun "Monopolistik bozorda foyda qanday ko'paytiriladi?" Monopollashgan bozor ozchilik sotuvchilar va xaridorlar hukmron bo‘lgan, raqobati cheklangan yoki raqobati umuman yo‘q bozordir. Mo-nopollashgan bozorning o‘zi uch xil bo‘ladi: monopol raqobatli bozor, oligopolistik bozor, sof monopoliyali bozor. Monopol raqobatli bozorda nisbatan ko‘p bo‘lmagan firmalar ishti-rok etadi, ularning bozordagi hissasi katta bo‘lmaydi. Ular bozorda har xil, lekin bir-birining o‘rnini bosa oladigan tovarlar bilan ishtirok etadi, ularn-ing har biri boshqasi bilan raqobatlashadi. Bunga AQSHdagi kiyim-
107 kechaklar bozorini misol qilib keltirish mumkin. Mazkur bozorda erkaklar va o‘g‘il bolalar uchun kostum va paltolar yetkazib beruvchi 32 ta firma qatnashadi. Ulardan 20 tasi tovarlarning 57 foizini bozorga chiqa-radi. Unda firmalar raqobatlashadi, lekin raqobat ishtirokchilari miqdori chek-lanmagan bo‘ladi. Monopolistik bozorda sanoqli, ozchilik firma va kompaniyalar huk-mron bo‘ladi, lekin ular ham o‘zaro raqobatlashadilar. Bu bozorda bir xil yoki farqlanuvchi tovarlar sotiladi. Ko‘p hollarda ishlab chiqaruvchilar bi-lan xaridorlar o‘rtasida raqobat ro‘y beradi. Oligopolistik bozorga Yapo-niya avtomobil bozorini misol qilib olish mumkin. Bozordagi tovarlarning hammasi 100 foiz uchta firma-«Toyota», «Xonda», «Nissan» firmalariga tegishlidir. AQSH avtomobil bozorida esa «Ford», «Kraysler», «Djeneral-motors» kabi konsernlar qatnashadi. Sof monopoliya bozorida sotuvchi sifatida bir firma tanho hukmron bo‘ladi, butun bir tarmoq shu firmadan tashkil topib, undan boshqa tovar beruvchi bo‘lmaydi, Tovarning o‘rnini bosadigan boshqa tovar ham to-pilmaydi. Bu yerda raqobat yo‘q. AQSHdagi kompyuter bozorini olib ko‘raylik. Bu yerdagi tovarlarning 80-85 foizini tanho IBM korporatsiyasi yetkazib beradi. Toshkent qishloq xo‘jalik mashinasozlik zavodi ishlab chiqaradigan paxta terish mashinalarining 100 %ni tanho o‘zi yetkazib berganligi uchun ham uni sof monopol bozor qatoriga qo‘shish mumkin. Bozor savdo-sotiqning shart-sharoitlariga qarab, ko‘pgina bo‘g‘inlar-ga ajratiladiki, ular bozor segmenti deb ataladi. Segment bozorning kichik bir qismini tashkil qilib, bu yerda xaridorlarning soni cheklangan bo‘ladi. Ular ma’lum turdagi tovarlar sotib olishadi. Bozorning segmenti ajralishining sababi bozor uchun ishlab chiqaril-gan tovarlarning juda ham xilma-xilligi ko‘payib, ular ma’lum iste’mol-chilarga mo‘ljallanganligi, jamiyatda iste’molchilarning sotsial-iqtisodiy jihatdan tabaqalanganligi, ular talabining o‘zaro farqlanganligidadir. Bozor segmentiga ajratish turli belgilarga qarab ro‘y beradi. Bir seg-mentda aholining xarid qilish qobiliyati ustuvor bo‘lsa, boshqa segmentlar hududiy va sotsial–demografik mezonlarga qarab ajratiladi. Hududiy segmentda aholining soni, ziyoliligi, transport, aloqa sho-xobchalarining borligi va rivojlanish darajasi, Har qanday tadbirkorning asosiy maqsadi daromadni ko‘paytirishdir va buning uchun esa u iloji boricha tovarini qimmatroq narxda sotishi kerak. Ammo tadbirkor uchun mahsulot narxini bir tomonlama ko‘tarish xavfli, chunki iste’molchi mahsulotni arzonroq narxda taklif etayotgan raqobatchilari tomoniga o‘tib ketishi va natijada tadbirkor o‘z mijozlarini yo‘qotishi mumkin.
Ammo buning ham yo‘li bor — narxni ko‘tarish masalasida raqobatchilar bilan kelishish mumkin, chunki narxlarning ko‘tarilishi hamma uchun birdek manfaatlidir. Bundan tashqari, raqobatchilar bir vaqtning o‘zida narxni oshirishi natijasida mijozlarni yo‘qotish xavfi minimal darajada bo‘ladi, chunki raqobatchilar o‘rtasidagi oldingi narx farqi saqlanib qolinadi. Shu bilan birga, narx oshishidan ular oladigan foyda endi ancha yuqori bo‘ladi. Demak, tadbirkorlar o‘zaro kelishib ishlaganda, ularning daromadlari raqobat muhitiga qaraganda yuqori va barqarorroq bo‘ladi.
Adabiyotda raqobatdan bosh tortib, raqobatchilar tomonidan narxlarni o‘zaro kelishgan holda belgilash, oshirish va muvofiqlashtirish bo‘yicha kelishuvlar kartel kelishuvi (til biriktirish) deb nomlanadi. Raqobatchilarning narxlarni belgilashdagi bunday hamkorligi ularga «yashirin» monopoliya kabi harakatlanish imkonini beradi, chunki monopoliya istalgan vaqtda narxlarni ko‘tarishi hamda sun’iy tanqislikni keltirib chiqarish maqsadida ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga qodir. Tashqaridan qaraganda, iste’molchi uchun bozorda bir nechta raqobatchi tadbirkorlar faoliyat ko‘rsatayotgandek va ular o‘rtasida raqobat mavjud bo‘lib ko‘rinadi, ammo aslida bu shunchaki raqobat illyuziyasi bo‘lishi mumkin.
Kartellar raqobat sohasidagi xavfli huquqbuzarlik hisoblanadi, hatto monopoliyadan ham yomonroqi, chunki monopolist ochiq harakat qiladi, kartellar esa yashirincha.
Kartellar — bu bozor iqtisodiyotining ishlash prinsiplarini buzuvchi, bozordagi munofiqlik (ikkiyuzlamachilik), iste’molchilarga qarshi jinoyatdir. Bundan tashqari, kartellar davlat tomonidan monopoliyalarni kamaytirish va tadbirkorlikni rivojlantirish bo‘yicha olib borilayotgan islohotlar foydalaridan iste’molchilarni mahrum qilishi ham mumkin.
Misol uchun, yaqinda mamlakatimizda o‘simlik yog‘i narxini pasaytirish maqsadida o‘simlik yog‘i importida QQSning nol qiymatga tenglashtirilishi o‘simlik va paxta yog‘i narxini pasaytirmaganligining sabablaridan biri, kartel kelishuvi, ya’ni ishlab chiqaruchilar tomonidan sun’iy ravishda narxlarni oshirgani tufayli bo‘lgani aniqlandi.
Shuningdek, avtomobil sanoati sohasida ham ishlab chiqaruvchilar narx bo‘yicha kartel kelishuvlarini sodir etish xavfi mavjudligi uchun, O‘zbekistonda avtomobil ishlab chiqaruvchilar sonining ko‘payishi avtomobil narxlarining pasayishiga olib keladi deb to‘liq ishonch bilan aytolmaymiz.
Bundan tashqari, yaqinda aviatashuv hizmati bozoriga xususiy aviakompaniyaning kirib kelishi natijasida ushbu sohaning monopoliyadan chiqarilishi iste’molchilar uchun kutilayotgan narxlarning pasayishiga olib kelmasligi mumkin, chunki milliy va xususiy kompaniyalar o‘rtasida raqobatchi chetga surib, narxlarni kelishgan holda belgilash ehtimoli yo‘q emas.