Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Ключевые слова: модернизация, агрономия, гидроэнергетика, ирригация, мелиорация, инно- вации, специализация, гидромелиорация, педагогический, модификационный, управленческий, объ- ективный, профессиональный, цивилизационный.
Key words: modernization, agronomy, hydropower, irrigation, land reclamation, innovation, speci- alization, hydro-reclamation, pedagogical, modification, managerial, objective, professional, civilizatio- nal.
Biz bo‘lajak qishloq xo‘jaligi soha mutaxassislarini kasbiy faoliyatga tayyorlashning pedagogik ti- zimida rivojlangan an’analarni hisobga oldik. Biz qishloq xo‘jaligi bo‘yicha OTMlardagi pedagogik mo- difikatsiyani yaxshi natijaga yerishish uchun kasbiy faoliyatga tayyorgarlik jarayonini o‘zgartirish, shu- ningdek, ixtisoslikdan qat’iy nazar, oliy ta’limda bo‘lajak mutaxassislarni tayyorlash sifatini oshirish yo‘l- larini izlash deb tushunamiz. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi faoliyatining hozirgi bosqichida va agro- sanoat majmuasini rivojlantirishda asosiy muammolardan biri bu sohani malakali, yuqori ma’lumotli mu- taxassislar bilan ta’minlashdir. Inson resurslarining hozirgi holati qishloq xo‘jaligi sohasida ishlashni is- tagan raqobatbardosh mutaxassislar haqidagi ideal g‘oyalardan uzoqdir. Qishloq xo‘jaligi korxonalari- ning salohiyati ma’lum elementlardan iborat bo‘lib, birinchi navbatda, bu innovator yetakchi va uning ja- moasi qishloq xo‘jaligi sanoatida qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining eng yaxshi an’analarini rivojlan- tirish va ishlatishdan manfaatdor.
Yaqin yillargacha Qashqadaryo viloyatida uchta OTM ‒ Qarshi davlat universiteti va Qarshi Mu- handislik-iqtisodiyot instituti, TATU Qarshi filiali mavjud edi. 2018-yildan yana uchta OTM ‒ QDUning Pedagogika instituti, TKTI Shahrisabz filiali, Qarshi Irrigatsiya va agrotexnologiyalari instituti tashkil qi- lindi. Qishloq xo‘jaligi soha mutaxassislarini tayyorlashda QMII va QIAI viloyatda yetakchilardan hisob- lanadi.
G.Kulik, A.Shelepa, M.Lemeshev, D.Toropov, T.Isaxmetov va boshqa oimlarning ilmiy tadqiqot ishlarini tahlil qilib, qishloq xo‘jaligini yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlashga va natijada zamonaviy tendensiyalarga va ijtimoiy yo‘naltirilgan iqtisodiyotga javob beradigan sanoatni rivojlantirishga to‘sqin- lik qiladigan ikkita sabab guruhini aniqladik.
Birinchi guruhga bitiruvchilar uchun qishloq xo‘jaligi faoliyatini yoqtirmaslik sabablar kiritildi:

1. 
   Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, qishloq xo‘jaligi korxonalari tarkibining keskin o‘zgarishi barcha darajadagi va takliflardagi kadrlarga bo‘lgan ta- labning nomuvofiqligiga olib keldi, bu esa, o‘z navbatida, past malakaga ega ishchilar sohada qolishiga yordam berdi. “Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, qishloq xo‘jaligi ishchilarining 50% dan ortig‘i kasbiy maxsus ma’lumotga ega emas”.¹
   
2. 
   Qishloq xo‘jaligi korxonalarining ayrim menejerlarining bozor jarayonlari to‘g‘risida bilimining pastligi qishloq xo‘jaligi faoliyatining yuqori samaradorligini ta’minlamaydi, shuning uchun OTM biti- ruvchilari yirik qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish birlashmalarida ishlashni afzal ko‘rishadi. Texnik jihoz- lari yomon bo‘lgan kichik va o‘rta qishloq xo‘jaligi korxonalari bitiruvchilarni o‘ziga jalb qilmaydi.
   
3. 
   Yuqori malakaga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlash zaruratida ko‘pgina rahbarlarning tushunchasi yo‘q. Bunday menejerlar faoliyatining zamonaviy iqtisodiyot talablariga va tashqi va ichki muhit sharoit- lariga zid keladi.²
   
4. 
   Shahar va qishloq o‘rtasidagi mavjud tafovut ancha yuqori ekanligi. Qishloq joylarda ishga kel- gan oliy ma’lumotli yoshlar muammolar majmuasiga duch kelishmoqda:
   

• 
  kam ish haqi, ish o‘rnining deyarli yo‘qligi;
  
• 
  noqulay demografik vaziyat: ishchi kuchining chet elga ketib qolganligi (migratsiyaning yuqori ko‘rsatkichi mavjudligi).
  

¹Тураев С.Ж. Повышение качества профессиональной деятельности студентов с привлечением к научному проекту.XII Международной научно-практической конференции «Инновация в технологиях и образование», 21‒22 март 2019 г. Филиал КузГТУ, изд-во филиала КузГТУ в г.Белово, Россия; 2019, ч 4,. с. 5 ‒ 6.
²С.Л.Ибрагимов. Талабаларда математик моделлаштириш усули ёрдамида касбий кўникмаларни шаклланти- ришнинг психологик-педагогик асослари. “Таълим, фан ва инновация” (маънавий-марифий, илмий-услубий журнал), Тошкент, 2019, 4-сон, 112 ‒ 115-бетлар.

• 
  shaharda ish topish osonligi, hatto malakasiz mehnatga ham yuqori haq to‘lanishi; shahar hayoti- ning madaniy va kundalik afzalliklari qishloq imkoniyatlaridan sezilarli yuqori ekanligi.
  

5. 
   Qishloq xo‘jaligi faoliyatining mavsumiyligi ‒ “issiq mavsum” kasbiy faoliyatda uzoq tanaffus- lar bilan o‘zgarib turadi. Qishloq xo‘jaligi mehnatining ob-havo sharoitlariga bog‘liqligi. Qurg‘oqchilik, suv tanqisligi.
   
6. 
   Infratuzilmaning rivojlanmaganligi. O‘rim-yig‘im paytlarda fermer xo‘jaliklari har doim ham butun hosilni to‘liq yig‘ib olishga va qayta ishlashga tayyor emasligi.
   

Ikkinchi guruh sabablari mutaxassislarni tayyorlash muammolari bilan bog‘liq, ya’ni:

1. 
   Kadrlar tayyorlash darajasining zamonaviy qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining ehtiyojlari da- rajasidan, ham miqdor, ham sifat jihatidan orqada qolishi. Kuchli korxonalarning ayrim menejerlari biti- ruvchilarning zaif nazariy bilimlari, ilm-fanning so‘nggi yutuqlaridan foydalana olmasliklari, loyiha, iqti- sodiy va amaliy faoliyatga tayyor emasligi, tashabbuskorlik va mustaqillikning yo‘qligini ta’kidlashadi.
   
2. 
   O‘rta va past darajadagi bitiruvchilarning amaliy ko‘nikmalari, ko‘pincha, to‘g‘ridan to‘g‘ri qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida o‘qitish va bitiruvgacha bo‘lgan amaliyotning sifatsizligi, hamma joyda ham talabalarga ishlab chiqarish vazifalarini hal qilishga ruxsat berilmaydi.
   
3. 
   Ko‘pgina bitiruvchilar qishloq xo‘jaligi faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlarini mintaqada qish- loq xo‘jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirishda o‘zlarining ijtimoiy rolini tushunmaydilar.
   
4. 
   Kasbiy faoliyatni rivojlantirish uchun uzoq muddatli rejalarni tuza olmaslik.
   

Shuni alohida ta’kidlashni lozimki, barcha sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha oliy ma’lumotiga ega biti- ruvchilar shahar sharoitida ishlashga harakat qilmoqdalar. “Qishloq xo‘jaligi va, umuman, qishloq xo‘jali- gini rivojlantirish istiqbollari uchun haqiqiy fojia ‒ bu yuqori malakali mutaxassislarning 90% iqtisodiy sohani tark etganligidir. Qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlashga OTM bitiruvchilarining 3%dan ko‘p- rog‘i qishloqqa boradi...”.¹
Qishloq xo‘jaligini malakali kadrlar bilan ta’minlashga to‘sqinlik qilayotgan sabablarni bartaraf etish uchun kompleks yondashuv zarur. Qishloq xo‘jaligi sohasidagi yetakchi mutaxassislarning ilmiy nashrlarini tahlil qilish bizga mehnat bozorida talab qilinadigan mutaxassisga qo‘yiladigan eng muhim talablar ro‘yxatini aniqlashga imkon berdi. Zamonaviy qishloq xo‘jaligi mutaxassisi:

• 
  ishlab chiqarish, texnologik, tashkiliy, boshqaruv va ilmiy tadqiqot faoliyatida kasbiy vazifalarni samarali bajarish uchun yetarli bo‘lgan kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lish, zamonaviy ekologik xavfsiz ishlab chiqarish texnologiyalarini joriy etish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish- ning energiya va iqtisodiy samaradorligini hisoblash; qishloq xo‘jaligi yerlaridan oqilona foydalanishni ta’minlash; qishloq xo‘jaligi yerlarini dala ishlari va mashina va uskunalarning ishlashini ta’minlash;
  
• 
  kasbiy faoliyat samaradorligi va optimalligini aniqlashda, biznes texnologiyalarini modellashti- rishda ilmiy tadqiqot usullarini bilish va qo‘llay olish, rivojlangan fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lish-stan- dart va nostandart vaziyatlarda aqliy jarayonlarni amalga oshirish, global tarmoqqa kirishni bilish, olingan bilimlarni o‘zgartira olish, innovatsion texnologiyalardan foydalanish, zamonaviy axborot-texnologiyala- ridan bilimlarga egalik;
  
• 
  tashkiliy, boshqaruv va kommunikativ qobiliyatlarga ega bo‘lish, kasbiy va tashkiliy faoliyat mu- ammolarini hal qilish uchun jamoada ishlash, jamiyatdagi o‘zgarishlarga moslasha olish, jamoaning ijti- moiy birdamligini ta’minlash;
  
• 
  hayot davomida o‘qish uchun barqaror ijobiy motivatsiyaga ega bo‘lish, mustaqil ravishda bilim olish va ko‘nikmalarni takomillashtirish ko‘nikmalariga ega bo‘lish, kasbiy faoliyat strategiyasini ishlab chiqish uchun metodologiya, loyihalash va tahliliy ko‘nikmalarga ega bo‘lish, kasbiy kompetensiyasining shakllanganligi;
  
• 
  zamonaviy fuqarolik jamiyatida yashash uchun qadriyatlarga, zarur fuqarolik va ijtimoiy kompe- tensiyalarga ega bo‘lish, javobgarlikni o‘z zimmasiga olish.
  

Shunday qilib, mehnat bozorida talab qilinadigan zamonaviy mutaxassis ushbu talablarga javob be- radigan kasbiy tayyorgarlikni olishi kerak.
Zamonaviy OTMda bo‘lajak qishloq xo‘jaligi soha mutaxassislarining kasbiy faoliyatga tayyorgar- ligini rivojlantirishda ichki shaxsiy rivojlanishning dinamik tizimi sifatida tashkil yetish, kasbiy va kom- munikativ tajribani to‘plash, shuningdek, talabalarga faol hayot yaratuvchisi sifatida o‘z salohiyatini ri- vojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratishda taqdim etiladi.





¹ Ожегов С.И., Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка. Москва, “Азбуковник”, 2006, с. 6.
Kasb atamasi, odatda, inson mavjudligini moddiy qo‘llab-quvvatlash manbayi bo‘lgan mehnat fao- liyati turini anglatadi. Shuningdek, u muayyan shaxsga xos bo‘lgan, maqsadli o‘qitish natijasida egallan- gan maxsus bilim, ko‘nikma va amaliy ko‘nikmalar majmuasi bilan ham ajralib turadi.
Zamonaviy ta’lim faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari bo‘lajak mutaxassislarning samarali kasbiy faoliyatga ijodiy tayyorgarligini rivojlantirish, ijodiy o‘zini takomillashtirish va o‘zini-o‘zi anglash, kas- biy o‘sishni rivojlantirish uchun sharoit yaratishni nazarda tutadi. Buning uchun bo‘lajak mutaxassislar- ning kasbiy tayyorgarligi nazariy va amaliy mashg‘ulotlar hamda shaxsiy o‘sishning maqbul kombinatsi- yasi asosida amalga oshirilishi kerak. Kasbiy tayyorgarlikning komponentlari tabiatda sinkretik, ya’ni oliy ta’lim tizimining barcha komponentlariga o‘zaro bog‘liq.¹
Talabalarning shaxsiyatni kasbiy o‘zini-o‘zi anglash uchun faol motivatsiyasini shakllantirishni hissiy tayyorgarliksiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Oliy ta’lim muvaffaqiyatini belgilaydigan muhim psixo- logik lahza ‒ bu ma’lum bir kasbni egallashga “tayyorlik”dir (hissiy, motivatsion). Ichki resurslarni tahlil qilish va ularni kasb talablari bilan bog‘lash natijasida inson tomonidan amalga oshiriladigan kasbni tan- lash insonning jamiyatda o‘zini-o‘zi tasdiqlashining asosidir.
Oliy ta’lim muassasasida qishloq xo‘jaligi kasbini tanlash yovvoyi tabiat bilan aloqani tanlash, ko‘plab texnik vositalarining maqsadi va imkoniyatlarini bilish, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tash- kil etish va iqtisodiyoti to‘g‘risida bilimdir. Sivilizatsiya, insoniyat madaniyati, birinchi navbatda, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish madaniyati, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va boshqalar. Inson faoliyati, avva- lambor, tabiat resurslaridan foydalanish bilan bog‘liq.²