Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Фразеологизмларнинг тузилиши.

Фразеологизмларнинг маъноси.

Фразеологизмларнинг морфологияси.

Синтаксис ёки синтагмалар.

Фразеологик стилистика.

Фразеологизмларнинг келиб чиқиши.

Фразеография.³

Юқорида кўриб ўтганимиздек, ҳар бир бўлим бўйича, кейинчалик, илмий изланишлар, тад- қиқотлар амалга оширила бошлади. “Фразеология тил ҳодисасидаги лингвистик соҳадир ва бу ҳа- қидаги тадқиқотларда қуйидагича илмий қарашлар бор: Янко Тринискаянинг фикрича, кўчма маъ-



¹ Burger H., Kühn P. Phraseologie. 2. Halbband/Volume 2, Berlin, Walter de Gruyter, 2007, р. 619.
² Fleischer W. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache, Leipzig, WEB Bibliographisches Institut, 1982. 10.
³ Fleischer W. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache, Leipzig, WEB Bibliographisches Institut, 1982, 15.
нодаги бирликлар “фразеологизмлар” деб аталади. Шунга кўра, у барча тил қатламларида фразе- ологик қатлам ҳам мавжуд деган хулосага келди. Лекин бошқа назарий фикрлардан фарқли ўла- роқ, Х.Хокет “идиоматика” соҳасини ҳам кенг тушунади. Идиома оддий сўз, чунки унинг маъноси бирикманинг бирикманинг морфологик тузилишига боғлиқ эмас. Сўз бирикмалари қачонки улар- нинг маъноси таркибидаги сўз маъноларига боғлиқ бўлмасагина идиома бўла олади”.¹ Идиомати- ка соҳаси билан ҳам даврлар мобайнида кўпчилик олимлар шуғулланган. Бу анъана ҳозирги кунга қадар давом этиб келмоқда ҳамда кўпгина янгидан-янги илмий изланишлар олиб борилмоқда. Бун- дан ташқари, фразеология соҳасига психология, педагогика таълим йўналишлари ҳам қизиқиб кел- ган. Ушбу соҳаларда ҳам, бошқа соҳаларда бўлгани каби янгиликлар яратилган.
З.Фрейд, Волфрум, Розентал, Доналийс каби олимларнинг қарашлари ҳамда улар яратган илмий асарлар сўзимизнинг далилидир. Юқорида таъкидлаб ўтганимиз фразеология соҳаси ўзи- нинг аҳамияти билан немис тилшунослигида ҳам ўзбек тилшунослигида ҳам алоҳида сифатга эга- дир. Фразеологизмлар ҳар бир тилда мавжуд ва улар тилшунослик соҳаларидан бири фразеология томонидан тадқиқ этилади. Авваламбор, биз фразеологизм тушунчаси, унинг моҳияти, тилда тут- ган ўрни ҳақида билиб олишимиз зарурдир.
Фразеологизм тушунчасининг мазмунини очиб бериш мақсадида кўпгина олимлар ва тил- шуносларнинг фикрларини келтириб ўтишни жоиз топдик. Ш.Раҳматуллаев ва У.Турсуновлар- нинг фикрича, “фразеологизм ёки фразеологик бирлик – икки ёки ундан ортиқ сўздан ташкил топ- ган, маънавий жиҳатдан ўзаро боғлиқ бўлган сўз бирикмаси ёки гапга тенг келадиган, яхлитлиги- ча кўчма маънода қўлланиладиган ва бўлинмайдиган, барқарор боғланмаларнинг умумий номи. Фразеологизмлар бир бутун бирлик бўлганлиги учун, унинг таркибидан бирор сўзни тушириб қол- дириб бўлмайди. Биз ушбу сўз бирикмалари таркибидан бирор сўзни тушириб қолдирадиган бўл- сак, унда фраземанинг маъноси буткул ўзгаради ҳамда ўзининг мазмунини йўқотади. Масалан, ўз- бек тилида:
‒Чучварани хом санамоқ.
‒Қулоғи оғир.²
Фразеологизмларнинг луғавий ва фразеологик маъно муносабати ҳар доим ҳам мос келавер- майди, яъни улар турли маъно ҳамда структурага эга бўлади. Бу таснифга кўра, фразеологизмлар- да кўп маънолилик тушунчаси мавжуд. Улар ёрдамида ҳар бир фразеологизмни контекстда берил- ган маънолардан бирининг маъно моҳияти тушунарлилигини аниқ кўрсатиш мумкин. Масалан, не- мис тилидаги “Dank sagen” ибораси контекстга қараб, ўзбек тилига “кимгадир миннатдорчилик билдирмоқ” ёки “ҳурматини бажо келтирмоқ деб таржима қилинади”.³
Дарҳақиқат, ҳар бир тил ўз ривожланиш фаолиятида ўзига хос бўлган лексик, семантик, фразеологик қатламни шакллантириб боради. Бу қатламлар эса, ўз навбатида, тилнинг бойиши, унинг шаклланиши учун хизмат қилади ҳамда улардан фойдаланувчиларнинг сўз бойлигини, улардан фойдаланиш имкониятларини кўрсатиб беради.