|
Kalit сўзлар: фольклор, нарратор, дискурс, макон ва замон бирликлари, услуб. Ключевые слова: фольклор, нарратор, дискурс, единицы места и время, стиль. Key words: folklore, narrator, discourse, units of place and time, style.
Кириш. Фольклор дискурсида акс эттирилган воқеалар ўтмишга чекинмаган, воқеалар бу- гунги кун нуқтаи назари билан содир бўладигандек тасвир этилади. Фольклор дискурсининг вақти атайлаб шартли ўтмиш, тўқимага айнан шу замон хос, фольклор матнини ҳикоя қилиш вақтидан чиқишнинг, умуман, иложи йўқ. Фольклор матнида баён темпи воқеалар темпидан табиийки ошиб кетолмайди, эпик ёки ажойиб ҳаракат бир вақтнинг ўзида иккита бир неча жойда содир бўлолмай- ди, воқеалар эмпиризм қоидалари бўйича акс этади.1
Фольклор дискурсида замон тушунчаси (объектив вақт ва қаҳрамоннинг “атроф-муҳит” вақ- ти) жамоавий ҳаёт воқеалари, қишлоқ хўжалиги ва меҳнатга оид ҳодисаларнинг ўсиш цикли билан ўлчанади. Фольклор замони ҳозирги, ўтмиш ва келажакни фарқлашни билмайди, у индивидуал- ликни назарда тутади.
Инсон ҳаёти ва табиат ҳаёти ягона комплексда идрок этилади, унинг барча элементлари бир хил даражада гавдаланади. Ҳаётнинг биргина ҳодисаси унинг турли қирралари ва лаҳзаларида на- моён бўлади. Қаҳрамонлик жанридаги фольклор матнларида вақт тушунчаси барча кейинги давр- лардан, миллий анъаналарнинг ёпиқ ва тугалланган даври, хотира даври билан боғлиқ бўлади. Тас- вирланган дунё, нарратор ва тингловчиларнинг ҳақиқати эпик масофа билан ажралиб туради. Мут- лақ ўтмиш ‒ эпик дунёнинг қиймат ‒ замон категорияси. У идеал, адолат, баркамоллик, уйғунлик каби категорияларни каби категорияларни маҳаллийлаштиради.
Тадқиқот методологияси. Ҳақиқатнинг кучи бўлган ва бўлмаган тоифаларида келажак то- ифаси ҳақиқий вазндан маҳрум. Идеални воқелик билан таъминлаш учун у аллақачон олтин асрда, ҳозирда ‒ узоқда, денгизда, ер остида, осмон ва ҳоказоларда, эсхолатик фазо ‒ вақтда горизонтал ва вертикал деб ҳисобланади. Айнан ўзбек миллатинининг иккала жинсига тегишли фольклор матнларида воқеа-ҳодисалар муъжизавий маконда ва жаннатмакон гўшаларда содир бўлади, бу эса, ўз навбатида, фольклор матнларининг сеҳрли ва жозибадор хусусиятларини очиб беради:
And when he opened them, there he saw a most wonderful and glorious sight. A large and spacious hall, so large that it seemed to be as long, and as broad, as the green hill itself. The roof was supported by fine pillars, so large and lofty, that the pillars of a cathedral were as nothing to them. They were all of
1 Панченко А.А. Фольклористика как наука. Первый Всероссийский конгресс фольклористов. Сб. докл., Т. I, М., Гос. республик. центр рус. фольклора, 2005, с. 72 ‒ 95.
gold and silver, with fretted work, and between them and around them, wreaths of flowers, composed of what do you think? Why, of diamonds and emeralds, and all manner of precious stones. And the very key- stones of the arches had for ornaments clusters of diamonds and rubies, and pearls, and other precious stones. And all these arches met in the middle of the roof, and just there, hung by a gold chain, an immense lamp made out of one big pearl hollowed out and quite transparent. And in the middle of this was a big, huge carbuncle, which kept spinning round and round, and this was what gave light by its rays to the whole hall, which seemed as if the setting sun was shining on it. The hall was furnished in a man- ner equally grand, and at one end of it was a glorious couch of velvet, silk and gold, and there sate Burd Ellen, combing her golden hair with a silver comb (Jack and His Golden Snuff-Box).
Боғда йилнинг тўрт фаслини кўриш мумкин экан: боғнинг бир томони баҳор‒дарахтлар гул- лаганмиш, иккинчи томони эса ёз, мевалар пишиб, тагига тушиб ётганмиш. Учинчи томони. куз, дарахтларинг барги сарғайиб, ерга тушаётганмиш... Тўртинчи томонида эса ҳовуздаги сув муз- лаб, қор паға-паға бўлиб ёғиб турган экан (Хуршид билан Лайло).
Хотам девларни саранжонлаб бўлгач, ғорнинг ичкарисига кирибди. У ёқ-бу ёққа қараса бир эшик кўринибди. Эшикни очиб ичкарига кирса, бир чиройли боғ, унда гуллар очилган, қушлар сай- раган, шоҳона супалар ясатилган, бир супада қип-қизил чўғдай гиламлар, кўрпачалар устида тўрт чиройли қиз ухлаб ётибди (Хотам).
Шуни таъкидлаш лозимки, эркаклар фольклор дискурсида даҳшатга солувчи маконлар тас- вири кўпроқ оммалашган: Now, this time, when Anne lifted the lid off the pot, off falls her own pretty head, and on jumps a sheep’s head (Kate Crackernuts). Дала туздан ўтин йиғишиб, ов ўлжаларини қўйишиб, тошчи полвонни ошпаз қилиб полвон шўрвани пишириб турган пайтида, кўприкнинг та- гидан бўйи бир қарич, соқоли қирқ қарич бир нарса “Қий-қи-кий” деб чиқиб кетибти-да, соқоли- нинг бир мўйи билан халиги Тошчи полвоннинг қўл-оёғини маҳкам боғлаб, қайнаб турган шўрвани ичиб, суякларини пуркиб кетибди (Айиқполвон).
Қаҳрамонлик эпосидаги вақт барча кейинги даврлардан, миллий анъаналарнинг ёпиқ ва ту- галланган даври, хотира даври билан ўралган. Тарихий инверсия ‒ бу ҳақиқаттан фақат келажакда амалга ошириладиган нарсаларнинг ўтмишда бўлган тасвири. Фольклор дискурсида идеал тушун- часини воқелик билан таъминлаш учун у аллақачон олтин асрда, ҳозирда бироқ узоқда, денгизда, ер остида, осмонда ва ғайритабиий маконда, эсхатологик фазо ‒ вақтда ифодалаш керак бўлади.
Инсониятнинг дунё ҳақидаги ғояларини ривожлантириш жараёнида вақтнинг индивидуалла- шуви тарих ва шахсий ҳаёт воқеаларининг турли хил маконга эга бўлишига олиб келади. Тарихий сюжетлар шахсий ҳаёт (севги, никоҳ) сюжетларидан фақат маълум нуқталарда (уруш, подшо ни- коҳи, жиноят) кесишган, шунга қарамай, ажралиб ҳам туради (тарихий шахснинг шахс сифатидаги ҳаёти). Айнан инсон ҳаётида учровчи ижтимоий муаммолар эркак нарраторларнинг фольклор дис- курсида кўпроқ ёритилади: Once upon a time there was a man and a wife had too many children, and they could not get meat for them, so they took the three youngest and left them in a wood (Molly Whuppie). Шу боисданми, ҳаётий маиший муаммолар маълум ёш китобхонларнинг тез улғайиши- га сабаб бўлади, чунки қаҳрамонларнинг кечинмалари болалик орзу-истакларидан анча йироқ: оталарнинг қайта оила қуриши, ўгай она қарамоғида улғайиш, оталарнинг ёмон муносабатда бў- лиши, камбағаллик туфайли болаларни ташлаб келиш, бева оналар, касалманд ота-оналар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
