Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Aburaxmonov Alimardon Abdusalomovich (Farg‘ona davlat universiteti tadqiqotchisi) EKOLOGIK MAS’ULIYATNI RIVOJLANTIRISHDA AXLOQIY QADRIYATLARNING IJTIMOIY AHAMIYATI


Annotatsiya. Mazkur maqolada ekologik mas’uliyatni rivojlantirishda axloqiy qadriyatlarning ij- timoiy ahamiyati, global ekologik muammolarni bartaraf etishda ekologik axloqiy vazifalar tahlil qilin- gan.
Аннотация. В данной статье анализируется социальная значимость этических ценностей в развитии экологической ответственности, эколого-этических задач в устранении глобальных экологических проблем.
Annotation. This article analyzes the social importance of ethical values in the development of ecological responsibility, ecological ethical tasks in the elimination of global environmental problems.
Kalit so‘zlar: ekologik qadriyatlar, ekologik faoliyat, ijtimoiy mas’uliyat, ekologik mas’uliyat, ijti- moiy munosabatlar, ijtimoiy ong, ekologik vazifa, burch va majburiyat.
Ключевые слова: экологические ценности, экологическая деятельность, социальная ответ- ственность, экологическая ответственность, социальные отношения, общественное сознание, экологическая миссия, долг и обязанность.
Key words: ecological values, ecological activity, social responsibility, ecological responsibility, social relations, social consciousness, ecological mission, duty and obligation.
Bugungi kunda ekologik-axloqiy ongni shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bo‘lib qolmqoda. Ekologik-axloqiy munosabatlar, o‘z mazmuniga ko‘ra, ijtimoiy munosabatlarning eng qadimgilaridan biri hisoblanadi. Chunki har qanday jamiyatda insonning tabiat bilan munosabati: instinktiv-reflektiv yoki ongliligidan qat’iy nazar, biosfera ekologik muvozanati qonuniyatlariga ta’sir faoliyatini ifodalaydi. Hat- to, ekologik ehtiyojlarni instinktiv anglash natijasida vujudga kelgan ibtidoiy sodda axloq normalari ham, o‘z davrida, ekologik faoliyatni tashkil qilar, boshqarishning nisbatan turg‘un, dominantlashgan ijtimoiy ong shakli tarzida namoyon bo‘lgan. Boshqacha aytganda, ommaning ekologik-axloqiy normalari, amaliy xatti-harakatlari stixiyali, mexanistik tarzda vujudga kelmaydi, aksincha, tarixiy zaruriyatning anglangan obyektiv holatidan kelib chiqadi. Shuning uchun tabiatni muhofaza qilish faoliyatini regulatsiya qiluvchi axloqiy qadriyatlarni mutlaqlashtirish, ularni ijtimoiy ekologik borliqdan mustaqilligi haqidagi fikrlar yo- ki uning subyektivligini, maqsadga muvofiq ongli boshqarilishini ma’naviy faoliyatning boshqa shakllari bilan aralashtirib yuborish nazariy jihatdan g‘alizdir. Zero, ekologik axloqiy qadriyatlar tabiatni muhofaza qilish faoliyatining subyektiv omili, asosi bo‘lsa ham, ekologik hayotdan mustaqil, degan xulosaga olib kelmasligi kerak.
Falsafiy adabiyotlarda axloqning siyosiy, iqtisodiy, huquqiy va boshqa ijtimoiy ong shakllari ham- da ustqurma elementlari bilan bog‘liqligi nisbatan mukammal yoritilgan bo‘lsa-da, uning tabiiy atrof-mu- hitni muhofaza qilish muammolarini hal qilishdagi aksiologik funksiyalari yetarli darajada tadqiq qilin- magan. Vaholanki, tabiat‒insoniyat mavjudligining tabiiy asosi bo‘lib, uni muhofaza qilish kishilar va ij- timoiy birliklar o‘rtasidagi munosabatlarning mazmunini tashkil qiladi. Kishilarning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy dunyoqarashlari majmuasi, ularning tabiatga axloqiy munosabatlariga bevosita yoki bilvosita aloqador bo‘ladi.
Ekologaya tarixining ma’naviy-moddiy merosi, tabiatni muhofaza qilishning amaldagi mavjud ax- loqiy normalari, qadriyatlarining rivojlanishiga asos bo‘lgan. Shuning uchun turli mamlakatlardagi eko- logik-axloqiy qadriyatlar tarixini tanqidiy o‘rganish va ijodiy rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Eko- logiyaning ijtimoiy-siyosiy muammolari tadqiqotchisi I.D.Laptev fikricha, tabiatdan foydalanishning ri- vojlanishini tahlil qilishga tarixiylik prizmasi orqali yondashilgandagina, unga jamiyatning moddiy va ma’naviy shart-sharoitlari ta’sirini aniqlash bilan hozirgi ekologik muammolarni to‘g‘ri baholash mum- kin.¹ Darhaqiqat, ekologik vaziyatni keskinlashtiruvchi sabablarni, xususan, jamiyat ma’naviy-axloqiy “qashshoqlanish” xususiyatlarini retrospektiv planda, tizimli-tuzilmali o‘rganish muhim metodologik aha- miyatga ega. Bunda, ekologik axloqiy qadriyatni shakllantirishning asosiy vazifasi, faqatgina mujassam- lashgan ekologik-axloq nazariyalarini, tarixiy tajribalarini hozirgi davr nuqtayi nazaridan baholash, undan tegashli xulosalar chiqarishga o‘rgatishdan iborat emas.
Shuningdek, o‘tmishning nazariya darajasiga ko‘tarilmagan oddiy, kundalik urf-odatlari, an’anala- rining funksional faoliyatini ham o‘rganishi zarur. Universal etikani ekologik faoliyat bilan bog‘lashga



¹ Лаптев И.Д. Экологические проблемы: социально-политические аспекты. Москва, “Мысль”, 1982, c. 25.
harakat qilgan neoantropotsentrizm oqimining yirik namoyandasi A.Shveyser, uning universal tamoyilla- rini, ilmiy asoslarini ishlab chiqishga katta hissa qo‘shdi. Ekologik faollikni teologik axloq prinsiplari bilan asoslashdan farqli o‘laroq, A.Shveyser “ekologik etikasi”, o‘zining “geotsentrik” mazmun bilan farq qiladi. Uning izdoshlaridan biri bo‘lgan amerikalik ekolog G.Uayt, tabiatdagi tartib to‘g‘risidagi intergrat- siyalashish jarayoni kuchaymoqda. Shu nuqtayi nazardan, umuminsoniy ma’naviy qadriyatlarini qutblar- ga ajratish va bir-biriga qarama-qarshi qo‘yish metodoligik jihatdan xato hisoblanadi. Masalan, ba’zi ada- biyotlarda jahon sivilizatsiyasini “texnogen” va “notexnogen” yo‘nalishlarga ajratilib, shunga mos ravish- da, insoniyatning ma’naviy dunyosi belgilanadi.
Insoniyatning tabiatga antropotexnogen ta’siri jarayonida axloqning ikki jihati ko‘zga tashlanadi.