Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Berdiyeva Go‘zal Nizomjon qizi (SamDCНTI assitent-o‘qituvchisi; [e-mail])
TEMPORALLIKNING REFERENSIAL XUSUSIYATLARI


Annatotsiya. Mazkur maqola ingliz va o‘zbek tillari qiyosida amalga oshirilgan bo‘lib, unda tem- poral referensiya va uning matn shakllanishidagi o‘rni masalalari muhokama qilingan.
Aннотация. В данной статье анализируются проблемы темпоральной референции в фор- мировании текста английского и узбекских языков.
Annotation. The article deals with the problem of temporal reference in forming texts, conducted typologically in English.
Kalit so‘zlar: referensiya, deyksis, zamon, matn, gap, dominant.
Ключевые слова: референция, дейксис, время, текст, предложение, доминант.
Key words: reference, deixis, tense, text, sentence, dominance.
Deyksisning zamonaviy nazariy talqinida, diskursning zamon va makonda amal qilishini ta’min- lovchi vosita sifatida baholanadi. Y.Paduchevaning fikricha matn/diskurs deyksisi referensial xususiyatga ega bo‘lib, uning vazifasi til omillarining til bilan aloqador bo‘lmagan obyektlar bilan munosabati asosida matn bog‘liqligini ta’minlashga qaratiladi.¹
Referensiya hodisasi kognitivlikka oid bo‘lib, bu borada M.Lamblagen va F.Xammlar temporal munosabatlarning tilda kodlashuvi ma’lum ma’noda vaqtning inson tafakkurida aks etishini ta’kidlashadi. Shuningdek, ular nutq birliklarining vaqt tushunchasida lisoniy kodlashuvini vaqt mental tuzilma sifatida tan olingandagina to‘laligicha anglash imkoniyati vujudga kelishini ta’kidlashadi.
Referensiya so‘z va borliqdagi obyektning tilga bog‘liq bo‘lmagan munosabatini belgilovchi vosita sifatida qaraladi. Muloqot doirasida referensiya pragmatik asosga ega bo‘lib, bunda so‘z yoki ibora real olamdagi obyektni belgilashga qaratiladi. Bu borada M.V.Lebedev va A.Z.Chernyak referensiya “borliq- dagi predmetning tildagi ifodasi bilan bevosita aloqador tur”² sifatida nutqiy kontekst uchun muhim bo‘l- gan so‘zlovchining e’tiboridagi zamon, makon, vaziyat, predmet kabi ma’lumotlarni amalga oshirishda muhim o‘rin tutishini ta’kidlashadi. Temporal referensiyaning vazifasi voqea-hodisalarni ma’lum vaqt oralig‘igiga joylashtirish hisoblanadi.
J.Yulening ta’rificha, referensiya til orqali so‘zlovchining maqsadi (misol uchun, biror narsaga aniqlik kiritish), shuningdek, so‘zlovchining ishonchi (o‘sha narsa haqida tinglovchida ma’lumotning mavjudligini) bog‘liqligi tushuniladi. Referensiyaning muvafaqqiyatli amalga oshishi uchun inferensiya- ning o‘rnini ham aniq belgilash talab etiladi. Chunki so‘z va narsalar o‘rtasida bevosita munosabat mav- jud emas. Tinglovchining vazifasi esa so‘zlovchi ma’lum refrensial iborani qo‘llashi orqali nimani ifoda- lamoqchi ekanligini anglash sanaladi.³
Temporal referensiya matn doirasidagi holat va harakat turlarini aniqlash uchun ham xizmat qiladi. Jumladan, temporal referensiya holatga kirishi, harakatning oqimini anglatishda muhim ahamiyatga ega. O‘z navbatida, holat va harakat tushunchalariga e’tibor qaratamiz.
M.Evens va M.Grinlar temporal referensiyaga aloqador bo‘lgan hodisalarni murakkablik (Plexity) atamasini qo‘llaydi. Bunda vaqt va makon miqdori bilan aloqador holatlarga asosiy e’tibor qaratiladi. Agarda vaqt yoki makon bir tarkibli (uniplex) yoki birdan ko‘p tarkibli teng elementlar uchun (multiplex) atmalarini ham kiritadi. Murakkablik makon yoki predmet bilan aloqadorlikda grammatik son kategori- yasi muhim vazifani bajaradi. Misol uchun, slipper sanaladigan ot bir tarkiblilikni (uniplex structure) na-



¹Падучева Е.В. Семантические исследования. Семантика времени и вида в русском языке. Семантика нарра- тива. М., Языки славянской культуры, 1996, с. 224.
² Лебедев М.В., Черняк А.З. Онтологические проблемы референции. М., “Логос”, 2000, c. 213.
³Yule G. Pragmatics. Oxford: Oxford University Press, 1996, p. 17‒18.
moyish etsa, uning ko‘plik shakli slippers ko‘p tarkibli (multiplex structure) sanaladi. Shuningdek, mual- lif sanalmaydigan otlarni ham, misol uchun champagne, ko‘p tarkibli deb hisoblaydi. Vaqt bilan aloqa- dorlikda murakkablik shakllari leksik aspektning semilfaktiv va iterativlik o‘rtasida farqlanadi. Ma’lumki, leksik aspekt jarayonlarning ichki strukturasi bilan bog‘liq bo‘lib, lingvistik jihatdan bir qancha usullarda kodlashadi, masalan: a. George coughed (semelfactive); b. George coughed for ten minutes (iterative).
Ko‘rinib turibdiki, semilfaktiv aspekt bir tarkibli (uniplex) strukturaga ega bo‘lsa, iterativ aspekt ko‘p tarkibli (multiplex structure) strukturaga ega. Aspektning mazkur turi fe’lning semantik ma’nosi aso- sida qo‘rilgan bo‘lsa-da, grammatik belgilangan qo‘shimcha ma’lumotlarga ham bog‘liq.¹ Leksik aspekt nuqtayi nazaridan olib qaralganda (a’nanaviy aspektologik tadqiqotlarda keng uchraydigan hol), fe’l bir- liklari ham chagaralangan va chegaralanmagan xususiyatlarga ajratilishi ta’kidlab o‘tilgan edi. Xususan, fe’l semantikasida tugallanish nuqtasi mavjud fe’llarni chegaralangan guruhga kiritamiz masalan, win, chegaralanmagan fe’llarda esa ushbu xususiyat kuzatilmaydi, masalan, sleep. Shunday bo‘lsa-da, gap doi- rasida adverbal iboralar fe’l bilan kodlashgan ma’noni chegaralanmaganlik xususiyatini berish uchun xizmat qilishi ham mumkin. Masalan: a. George’s grandmother died in an hour (bounded extent);
b. George’s grandmother has been (unbounded extent dying for years. Aspektual qurilmalar voqea- hodisaning temporal tarkibini konseptuallashtirish bilan ta’minlaydi. Shuning uchun til sohiblari kons- truksiyalarning temporal tarkibiga mos kelishi uchun moslanuvchan va boshqara olish xususiyatiga ega bo‘lishadi.
Aspekt semantikasiga bag‘ishlangan kognitiv lingvistik adabiyotlar mazkur sohaga taalluqli ishlar- dan ikki yo‘nalishda farq qiladi. Ulardan birinchisi aspektual kategoriyalar semantikasi prototip atrofida tilni kengroq qamrab olish, boshqa sathlardagi (zamon, modallik) keng qamrovli jihatlarni birlashishiga ko‘ra, a’nanaviy aspektual kategoriyalardagi semantik qarama-qarshi qo‘yishdan (masalan, tugallangan- tugallanmagan, durativ-durativ bo‘lmagan) farqlanadi.
Ikkinchi esa (ingliz tili aspektiga xos) aspektuallikka kognitiv yondashuv B.Komrining “vaziyat- ning ichki temporal tanlovi (asosi ‒ constituency)” tarifiga e’tibor qaratmaydi, balki aspektuallik diskurs doirasida tasvirlanadi. Xususan, aspekt vidni (viewpoint) ko‘rsatish va gaplar o‘rtasida munosabatlar o‘r- natishda muhim o‘rin tutadi.
R.Deklerk lisoniy vaqt tushunchasi doirasida “temporal dominantlik” (temporal domain) atamasini zamon vositasi orqali bir-biriga temporal bog‘langan vaziyatlarga hamda mo‘ljallangan vaqt tarkibiga (a set of orientation times) nisbatan qo‘llaydi. Dominantlik har doim zamon shakli orqali o‘rnatiladi va har bir zamon shakli vaziyat vaqtiga aloqador bo‘lib, hech bo‘lmaganda, bitta belgilangan vaqt vaziyat vaqti tarkibiga kiradi. Agarda vaziyat T munosabatga aloqador bo‘lsa, boshqa belgilangan vaqt dominant hi- soblanadi va mazkur bog‘liklikka nisbatan temporal subordinatsiya (ergashish) yoki temporal bog‘lanish (temporal binding) deb ataladi. Misol uchun, John said he would do it misolida would do vaziyat vaqti temporal subordinatsiya jihatidan said vaziyat vaqtiga bog‘liq.² Masalan, Saturday nights Ijust move the furniture with sharp corners out of the way, so Iwon’t cut my head when he gets his work in. He’s got a left swingthat jars you! Sometimes I take the count in the first round; butwhen I feel like having a good time during the week, or want somenew rags, I come up again for more punishment. That’s what Idone last night; Kechki paytlar bo‘lsa Yodgorni ko‘tarib olaman. Parklarga borib, sirklarga kiramiz. Aylanma ot o‘yinida Yodgorni otga mindirib aylantiraman. Quvnoq, baxtli, saodatli umr juda sekin o‘tib turadi. Yodgor kelgan kunlarimda biroz tortinib turgan bo‘lsa, keyingi kunlarda juda inoqlashib ketdi (G‘. G‘ulom. 128).
Keltirilgan misollarda saturday nights, kechki paytlar kabi temporal birliklar temporal referensiya vazifasini bajargan. Ingliz tili misolida The Present Simple shakli temporal dominant sifatida o‘rnatilgan vaqt belgisini ifodalagan. O‘zbek tili misolida -a affiksli hozirgi zamon shakli temporal dominant xusu- siyat kasb etgan. Mazkur zamon shakli voqyea-hodisalarni bir jarayonga birlashtirish uchun xizmat qil- gan.
Vaqt o‘lchovi voqyea-hodisalarning vaqt oralig‘ida sodir etilishini belgilash uchun xizmat qiladi, shuning uchun ham referensiyaning temporal freymi sifatida amal qilishi ta’kidlanadi. Bunda ikkita vaqt o‘lchami sistemasi taklif etiladi: voqyea-hodisa sanalishi sistemasi (event-reckoning systems, e.g, calen-



¹ Evans V. Language and Time. A Cognitive Linguistics Approach. Cambridge. Cambridge University Press. United Kingdom. 2013, p. 523.
² Declerck R. The Grammar ofthe English Tense System. A Comprehensive Analysis. Volume 1. Berlin, Mouton de Gruyter, 2006, p. 154 ‒ 158.
dars) va vaqt sanalishi sistemasi (time-reckoning systems, e.g, clocks). Mazkur temporal munosabatlarni tasvirlash uchun murakkab til vositalaridan foydalanish mumkin. Qiyoslang: The time is approaching midnight (time-reckoning). Christmas has come round again (event-reckoning).

5. 
   Evens referensiyani temporal freymi lisoniy kodlanishining uchta koordinatalarini keltiradi: 1) maqsadli voqyea-hodisa (target event) ‒ belgilangan voqea-hodisa; Day by day we are getting nearer to death; Five minutes later the rescue party was leaving; For generations, Nepal has produced the world's greatest soldiers; 2) referensiya nuqtasi (reference point) – maqsadli voqea-hodisaga nisbatan belgilan- gan mavjudlik; At present we live in London; In those days, we were getting up at 7 o‘clock; One day I shall die; This time last year I was travelling around the world; 3) origo (origo) – referensiya vaqtiga du- rativlik (duration), rivojlanish (succession), anisotropik (anisotropicity) koordinatalaridan birini bog‘lov- chi element. Qiyoslang: Next they’re playing the Schubert Octet; Suddenly I remembered the letter.