Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

Ключевые слова: начальное образование, занятия по родному языку и грамоте чтения, речь, развитие речи, пересказ, пересказ полностью или близко к тексту, выборочный пересказ, сокращенный пересказ, творческий пересказ.
Key words: primary education, mother tongue and reading literacy classes, speech, speech deve- lopment, retelling, retelling in full or close to the text, selective retelling, abbreviated retelling, creative retelling.
Yangi O‘zbekistonda ta’lim bilan bog‘liq muammolarga eng yuqori darajada e’tibor qaratilayotgani ham ularning nechog‘li muhimligidan dalolat beradi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inida asosiy kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan me’yoriy hujjatlar qabul qilinib, ama- liy sa’y-harakatlar belgilab olindi. Ularning hammasi intellektual, ma’naviy-axloqiy, madaniy va innovat- sion taraqqiyotga erishish uchun mustahkam poydevor yaratishni maqsad qilgan
Ta’lim sohasida olib borilayotgan ulkan islohotlar natijasida o‘tgan o‘quv yilida foydalanish uchun yaratilgan darsliklar mazmuniga yangiliklar kiritildi. YUNISEFning O‘zbekistondagi vakolatxonasi texnik ko‘magida xalqaro tajribalarni inobatga olgan holda, mahalliy amaliyotchi o‘qituvchilar va xorijiy ekspertlar ishtirokida Milliy o‘quv dasturi yaratildi. Unda fanlararo integratsiya kuchaytirilib, fan va mavzularni o‘qi- tishda mantiqiy fikrlash, amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga asoslangan spiralsimon o‘qitish metodikasi – mavzularni soddadan murakkabga qarab o‘qitish, o‘quvchilarda borliqni yaxlit tasavvur va tadqiq qilish or- qali o‘rganishni ta’minlovchi integratsion yondashuv joriy qilinmoqda.
Xalqaro ta’lim sifati tadqiqotlarida yuqori natija ko‘rsatgan mamlakatlarning tajribalaridan kelib chi- qib, xalqaro ekspertlar tavsiyasiga asosan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida yozish, o‘qish, fikr bildirish ko‘- nikmalarni sifatli shakllantirish maqsadida “Ona tili va o‘qish savodxonligi” fani kiritildi va shu nomdagi darsliklar amaliyotga joriy qilindi. 1-2-3-sinf uchun mo‘ljallangan “Ona tili va o‘qish savodxonligi” darslik- lari ikki qismdan iborat bo‘lib, har bir qismning mashq daftari ham yaratildi. <sup>1



1</sup> Azimova I., Mavlonova K., Quronov S. va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’limning 1-sinfi uchun darslik, 1‒2-qism, Toshkent, Respublika ta’lim markazi, 2021; Azimova I., Mavlonova K., Quronov S. va b. Ona tili va o‘qish savodxonligi. Umumiy o‘rta ta’limning 2-sinfi uchun darslik, 1‒2-qism, Toshkent, Respublika ta’lim markazi, 2021.
Ma’lumki, uzluksiz ta’lim tizimida boshlang‘ich ta’lim muhim bosqich sanalar ekan, u bolaning mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, aqliy rivojlanishi, dunyoqarashi, kommunikativ savodxonligi va oʻz-oʻzini anglash salohiyatini shakllantirishga, jismonan sogʻlom boʻlishga, moddiy borliq goʻzalliklarini his eta olishga, goʻzallik va nafosatdan zavqlana olish, milliy urf-odatlarni oʻzida singdirish va ardoqlash, ularga rioya qilishga oʻrgatish maqsadini amalga oshirishga xizmat qiladi. Shuningdek, boshlang‘ich sinf- larda ona tilini oʻrgatishdan asosiy maqsad bolalarning yosh xususiyatini e’tiborga olgan holda, og‘zaki va yozma nutqini, tafakkurni oʻstirish, ularda bilim olishga qiziqishni orttirish, faollik, mustaqillik, meh- natsevarlik, qiyinchiliklarni yenga olish qobiliyatlarini oʻstirish hisoblanadi. Chunki nutqda fikr shakllan- tiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi. “Nutq tafakkur bilan chambarchas bogʻlangandir. Nutq boʻl- masa, tafakkur ham boʻlmaydi, til materiali boʻlmasa, fikrni ifodalab berib boʻlmaydi”.¹
Binobarin, bolalarning aqliy va nutqiy qobiliyatlarini muvaffaqiyatli oʻstirish kelgusida fanlarni puxta oʻzlashtirishga imkoniyat yaratadi. Shu sababli boslangʻich sinf ona tili va oʻqish savodxonligi darslarining asosiy vazifalaridan biri ham nutq oʻstirishdir. Ta’lim jarayonida oʻquvchilar nutqini oʻsti- rishga ona tili oʻqitishning asosiy vazifasi sifatida ham yondashiladi. Bu esa oʻquvchilarning ham ogʻzaki, ham yozma nutqini, shuningdek, bogʻlanishli nutqini tizimli ravishda oʻstirishning metodik jihatlarini bel- gilash muhimligini ifodalaydi.
Boshlang‘ich sinflarda olib boriladigan ta’limiy ishlarning asosiy yoʻnalishlaridan biri oʻquvchilar- ning og‘zaki va yozma nutqini oʻstirish, muomala odobini shakllantirish hisoblanadi. Boshlang‘ich sinf- larda nutq oʻstirish ishlari orasida qayta hikoyalash alohida ajralib turadi. Boshlangʻich ta’limda ogʻzaki va yozma qayta hikoyalashga qoʻyilgan talablar mavjud.² Namunaviy matn ogʻzaki va yozma qayta hi- koya qilinadi. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida ham ogʻzaki qayta hikoyalash mashq qilinadi, ham u yozma tarzda oʻtkaziladi. Shu bois qayta hikoyalashning oʻquvchilar bogʻlanishli nutqini oʻstirish- da juda katta oʻrni bor.
Boshlangʻich sinf ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida qoʻllaniladigan qayta hikoyalashning
quyidagi turlari metodikada tavsiflanadi:

1. 
   Toʻliq yoki matnga yaqinlashtirib qayta hikoyalash.
   
2. 
   Tanlab hikoya qilish.
   
3. 
   Qisqartirib qayta hikoyalash.
   
4. 
   Ijodiy qayta hikoyalash.³
   

Qayta hikoyalash asosida o‘quvchilar bogʻlanishli nutqni shakllantirishda quyidagi jihatlarga e’ti- bor qaratish muhim hisoblanadi:

1. 
   og‘zaki nutq madaniyatini egallash, unga xos xususiyatlarni bilish;
   
2. 
   oʻquvchilarni gap va nutqni grammatik, orfografik, uslubiy jihatdan adabiy til me’yorlariga rio-
   

ya qilgan holda tuzishga oʻrgatish;

3. 
   og‘zaki nutqni rivojlantirish uchun oʻquvchilar lug‘at boyligini izchil oshirib borish, gapning sintaktik tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash, nutq birliklari oʻrtasidagi mantiqiy uyg‘un- likni ta’minlashga oid malakalarni rivojlantirish;
   
4. 
   yangi harf-tovushga bog‘lab tavsiya etilgan soʻzlar ma’nosini oʻquvchilar toʻliq anglashiga eri- shish, rasm asosida oʻzaro bog‘langan kichik hikoyalar tuzishga oʻrgatish.
   

Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, ya’ni berilgan namunani koʻr-koʻro- na yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan, sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur.
Til vositalari matnni oʻqish, suhbat, matn tahlili davomida oʻzlashtiriladi, matndagi soʻzlar va nutq oborotlari bolalarning “oʻziniki” boʻlib qoladi, qayta hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, oʻzlashtirgan mazmunni toʻliqroq, aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan oʻquvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi oʻsadi, ijodiy elementlar qoʻshila boradi. Qayta hiko- yalashda namunadagi izchillik, bogʻliqlik saqlanishi, asosiy faktlar berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim oʻrinlar toʻliq bayon qilinishi zarur.
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, oʻqituvchi oʻqib bergan yoki radio, televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, oʻquvchi bir marta ovoz bilan yoki ichda oʻqigandan soʻng qayta hikoyala- tishdan foydalanishni tajribada qoʻllab turish ham mumkin. Bu ishni turli-tuman qiladi va jonlantiradi.



¹ Ivanov P. I. Umumiy psixologiya. Toshkent, “Oʻqituvchi”, 1967, 306-bet.
² Najimova M. Matn mazmunini qayta hikoya qilishga oʻrgatish. “Boshlangʻich ta’lim”, 2012, 4-son, 10‒11-betlar.
³ Qosimova K., Matchonov S., G‘ulomova X., Yoʻldasheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. Toshkent, “Nosir”, 2009, 327 ‒ 328-betlar.
Boshlangʻich sinf ona tili va oʻqish savodxonligi darslari oʻziga xos xususiyatlarga ega. Unda turli janrdagi asarlar oʻqitiladi. Bu asarlarning har biri mavzusi, janr xususiyati hamda tuzilishi bilan bir-bi- ridan farq qiladi, albatta. Shuning uchun ularni oʻqish darsida qayta hikoylashning turlaridan mosini tan- lay olish va uning turlaridan unumli foydalana olish oʻqituvchidan qayta hikoyalashning oʻziga xos xusu- siyatlarini bilishni, dars mavzusi va tarbiyaviy maqsadlarini e’tiborga olib, ulardan unumli foydalanish or- qali dars samaradorligini oshirish vazifasini qoʻyadi. Buning uchun, eng avvalo, oʻqituvchi matn mazmu- nini qayta hikoya qilishdan koʻzlanadigan maqsadni aniq belgilashi lozim.
Koʻpincha, qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik koʻrish ham maqsadga muvofiq bo‘ladi, bunda quyidagilarga rioya qilish muhim sanaladi:

1. 
   Qayta hikoyalash va uning turi haqida oʻquvchilar ogohlantiriladi: toʻliq, detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib, matnga yaqin qayta hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli oʻrinlarinigina) qayta hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash.
   
2. 
   Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar, qayta hikoyalashda za-
   

rur boʻlgan soʻz, nutq oborotlari va gaplarni ajratish ‒ aniqlash.

3. 
   Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali oʻqishni puxtalash.
   
4. 
   Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga boʻlish, har bir qismga sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga moʻljallangan rejani tuzish.
   
5. 
   Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish.
   
6. 
   Oʻquvchilarning hayotiga bogʻlash (oʻrni bilan), ya’ni, oʻqilgan matn mazmuniga bogʻliq holda oʻquvchilarning shaxsiy tajribasida uchraydigan va uchragan holatlarga e’tibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda ma’lum ta’lim maqsadida qayta hikoyalashga muntazam oʻrgatib borish zarur.
   

Bola hikoya qilishga qiziqsa, agar hikoyani oʻqituvchigina emas, sinfdagi barcha bolalar eshitsa, bunday hikoyalash jonli va qiziqarli boʻladi. Shuning uchun boshlang‘ich sinflarda ertaklarni oʻqish dars- larida toʻliq qayta hikoyalashdan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ertakni hikoya qilishga oʻquvchilar- ning qoʻshimchasi, ma’lum qismini qayta hikoya qildirish, hikoyachini ragʻbatlantirish sinfda ijodiy mu- hitni vujudga keltiradi. Ertaklarni oʻqish darsida matn mazmunini toʻliq qayta hikoya qilish uchun har bir epizod alohida-alohida olinadi. Ular yuzasidan oʻquvchilar bilan savol-javob oʻtkaziladi. Toʻliq qayta hi*- koya qilishda oʻquvchilarning matnni quruq yod olishlariga yoʻl qoymaslik kerak boʻladi.
Matnga yaqin hikoya qilishda savollar matn mazmunigagina qaratilmasligi, oʻquvchilar mustaqillik darajasini pasaytiradigan matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollarni asta-sekin kamaytira borish, bo- lalarni kengroq, umumiyroq savollarga javob berishga oʻrgata borish muhim bo‘ladi.
Tanlab hikoya qilish matndan tor mavzuga, kichik soʻroqqa oid qismini tanlab qayta hikoyalash- dir. Bunda o‘quvchilar turli topshiriqlar asosida yoki savollar asosida qayta hikoya qilishga yonaltiriladi.
Qayta hikoyalashning tanlab hikoya turida oʻqilgan matndan faqat personajning tashqi koʻrinishi tasvirlangan qismnigina qayta hikoya qilish, faqat ikki personajning uchrashish manzarasini qayta hikoya- lash, faqat tabiat tasvirini hikoya qilish kabilar koʻproq qoʻllaniladi. Qayta hikoyalashning yana bir turi qisqartirib qayta hikoyalash bo‘lib, bunda matndan ikkinchi darajali oʻrinlarini tushirib qoldirib, asosiy, muhim oʻrinlargina tanlab hikoya qilinadi. Buning uchun oʻquvchining oʻzi matnning asosiy mazmunini aniqlashi, bogʻlanishli, izchil qayta hikoyalashi, uning hikoyasi matnni qisqartish tarzida boʻlmasligi, oʻz- lashtirilgan matnning asosiy mazmunini oʻz soʻzlari bilan bera olishi zarur bo‘ladi. Boshlangʻich sinflarda bolalar matnni toʻliq qayta hikoya qilishga oʻrganganlaridan soʻnggina, matnni qisqartib qayta hikoya- lashga oʻrgatiladi. Qisqartirib qayta hikoyalash, oʻz navbatida, matn rejasini tuzish, ya’ni, matn qismlari- ga sarlavha topish bilan bogʻliq, asarning asosiy mazmunini qisqa ifodalash esa matn ustidagi analitik- sintetik ishlarning natijasidir. Ba’zan oʻquvchilar asarning asosiy mazmuni (gʻoyasi)ni qisqa, bir gap bi- lan ifodalashga oʻrgatilgach, matn rejasini tuzishga, keyin matnni qisqartib qayta hikoyalashga, undan soʻng matn mazmunini toʻliq qayta hikoya qilishga oʻrgatilishi ham mumkin.
Qayta hikoyalashning ijodiy qayta hikoyalash turi ham nutq o‘stirishda alohida ahamiyat kasb eta- di. Metodikada uning: 1) shaxsni oʻzgartirib qayta hikoyalash; 2) hikoyada ishtirok etuvchi biror personaj tilidan qayta hikoya qilish; 3) matnni ijodiy toʻldirib qayta hikoyalash; 4) soʻz bilan tasvirlash yoki sahna- lashtirish kabi turlari ko‘rsatilgan.¹ Boshlangʻich sinflarda qayta hikoyalashning ijodiy qayta hikoaylashi- dagi barcha turlaridan birday unumli foydalaniladi. Bunda oʻqituvchi har bir ijodiy qayta hikoyalash turi-





¹ Qosimova K., Matchonov S., G`ulomova X., Yoʻldasheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili oʻqitish metodikasi. Toshkent, “Nosir”, 2009, 329-bet.
ning oʻziga xos xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ish olib borishi joiz. Ijodiy hikoyalash oʻquvchidan gapning qurilishini, gap boʻlaklarini toʻgʻri shakllantirishni yaxshi bilishni taqozo etadi.
Ijodiy qayta hikoyalashning hikoyani ijodiy toʻldirib qayta hikoyalash turi o‘quvchilar nutqini o‘s- tirishda samarali sanaladi. Binobarin, oʻquvchilar hikoya mazmunini, sharoitini yaxshi tushunsalargina, uni ijodiy toʻldirib qayta hikoyalay oladilar. Ijodiy qayta hikoyalashning bu turi, koʻpincha, ogʻzaki tarz- da oʻtkaziladi.
Xulosa qilib aytganda, boshlangʻich sinflarda o‘quvchilar nutqini oʻstirishda qayta hikoyalash mu- him o‘rin tutadi. Zero, oʻqilganlarning mazmunini qayta hikoya qilish bolalarni til boyligidan foydala- nishga odatlantirish vositasi deb qaralishi mumkin. Boshlangʻich sinflarda qayta hikoya qilish oʻquvchilar oldiga aniq vazifalar qoʻyadi: a) matn mazmunini toʻlaroq va aniqroq anglash; b) eslab qolish; d) notanish soʻz va iboralarni oʻzining takroriy bayonida ishlatish haqida oʻylash; e) qayta hikoya asosida nima de- moqchiligini belgilab olish. Shunday ekan, qayta hikoya qilishdan unumli va oʻrinli foydalanish oʻquv- chilarning nutqini oʻstirishga, ularda mantiqiy va ijodiy tafakkurni rivojlantirishga hamda fikrni toʻgʻri bayon qila olish koʻnikmasini shakllantirishga xizmat qiladi. Ana shu jihatlarni e’tiborga olgan holda, ona tili va oʻqish savodxonligi darslarida qayta hikoyalash va uning turlaridan foydalanish orqali ta’limning samaradorligini oshirish oʻqituvchilarning eng muhim vazifasi sanaladi.