Oʻzbekiston respublikasi оliy va oʻrta maxsus

1.1-rasm. Vizuallashtirishning tasnifi.
An’anaviy ta’limda qo‘llaniladigan vizuallashtirish turlarini mazmuni va tavsifiga ko‘ra tasniflay- Tasvirni vizuallashtirish: rasmlarning reprodutsiyalari, me’moriy yodgorliklar va haykallarning fo-

toreprodutsiyalari, o‘quv rasmlari ‒ rassomlar yoki illustratorlar tomonidan o‘quv matnlari, chizmalar va
ilovalar uchun maxsus yaratilgan videofragmentlar, audioqismlar, videofilmlar.
Shartli-grafik vizuallashtirish: modellashtirishning bir turi bo‘lib, unga quyidagilar kiradi: jadval- lar, diagrammalar, sxemalar, grafiklar, xaritalar, planshetlar.
Vizuallashtirish umumiy ma’noda ‒ optik tasvir shaklida axborotni taqdim etish usuli (masalan, chizmalar va fotosuratlar, grafiklar, diagrammalar, blok-sxemalar, jadvallar, xaritalar va boshqalar ko‘ri- nishida).¹
Biz vizuallashtirish ta’rifini keltiramiz: vizuallashtirish bu ma’lumotni mavhum-mantiqiy tasvirdan vizual-majoziy tasvirga aylantirishdir.
Bunday o‘quv materialidan foydalanish o‘qituvchiga o‘rganilayotgan fan mazmunini yanada keng- roq ochib berishi uchun zarur shart-sharoit yaratadi. Bundan tashqari, kompyuterning vizual materiallari bilan interaktiv o‘zaro ta’sir qilish imkoniyati talabaga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan o‘quv ma’lumotlarini o‘zlashtirish jarayonida faol ishtirok etish imkonini beradi.
I.V.Robert fanlar qonuniyatlarini o‘rganish, tadqiq qilish va aniqlash jarayonlarini faollashtirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratuvchi AKT vositalarining funksional imkoniyatlaridan birini ajratib ko‘rsatadi: o‘quv ma’lumotlarini kompyuterda vizuallashtirish: o‘rganilayotgan obyektni obyektning kompyuter ekranida ko‘rinishi, uning modellarining kompyuter ekranida vizual tasviridir.^2,3
Ushbu tadqiqotda kompyuterda vizuallashtirishni ma’lumotni mavhum-mantiqiy tasvirdan vizual- majoziy tasvirga aylantirishni tushunamiz.
Kompyuterda vizuallashtirish turli kasbiy sohalarda faol qo‘llaniladi: menejment, ishlab chiqarish, savdo, matbuot, bank, tibbiyot va boshqalar. Shu sababli jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida ta’- lim tizimi texnologiyalarni biladigan, ular asosida o‘z kasbiy faoliyatida kompyuter vositalarini yarata oladigan va qo‘llay oladigan malakali mutaxassislar sonini ko‘paytirishni talab qilmoqda. Bu, ayniqsa, ta’lim sohasidagi mutaxassislar uchun to‘g‘ri keladi. Shu bilan birga, o‘qitishda vizuallashgan materiallar ularga qo‘yiladigan didaktik talablarga javob berishi va uning samaradorligi va sifatini oshirish uchun


¹ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 7-maydagi “Matematika sohasidagi ta’lim sifatini oshirish va
ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4708-sonli qarori.
² Shu manba.
³ Tuychiyev T.T., Djumaboyev D.X. Matematik analiz fanidan 1-kurs talabalari uchun laboratoriya ishlari. T., M. Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti, 2003.

o‘quv jarayonida foydalanishga qaratilgan bo‘lishi kerak. O‘quv jarayoni nuqtai nazaridan kompyuterda vizuallashtirish tushunchasini aniqlaylik.
Bizning tadqiqotimizdagi kompyuterda vizuallashtirish texnologiyalari yordamida amalga oshirila- digan ma’lumotni mavhum mantiqiy tasvirdan vizual-majoziy tasvirga aylantirish jarayoni sifatida tushu- niladi, buning natijasida interaktiv o‘quv vizual mahsuloti paydo bo‘ladi.
Adabiyotlarni tahlil qilish o‘quv jarayonida kompyuterda vizuallashtirish texnologyalaridan foyda- lanishning bir qator afzalliklarini ajratib ko‘rsatish imkonini beradi:
1. An’anaviy vositalar va texnologiyalar yordamida tasvirlab bo‘lmaydigan yoki qayta yaratib bo‘l- maydigan jarayonlar, xususiyatlar, hodisalarni taqdim etish imkoniyati tufayli taklif etilayotgan material- ning yuqori darajada ko‘rinishi.
V.D.Shadrikovning fikricha, nazariy bilimlarni vizual tarzda ifodalash nuqtayi nazaridan tamoyiliy jihatdan yangi imkoniyatlar axborot texnologiyalari tomonidan taqdim etiladi, bu esa to‘g‘ridan to‘g‘ri id- rok etishdan yashiringan ma’lum narsaning muhim qonunlari va qonuniyatlarini tasavvur qilish imkonini beradi. Har xil turdagi vizualizatorlar bugungi kunda fizika, kimyo va matematika sohasida faol qo‘llanil- moqda. Bugun biz Komenskiyning “oltin” qoidasini to‘ldirishimiz mumkin, nafaqat hislar orqali bevosita idrok etish uchun berilgan narsalarni, balki mavhum qonunlar va modellar bilan ifodalangan narsalarni ham tasavvur qilish kerak.
A.A.Gabrikov multimediya deganda “obyektlar va jarayonlarni faqat matn tavsifi ko‘rinishida emas, balki kompyuter grafikasi, fotosuratlar, tovushlar, tasvirlar, animatsiyalar yordamida tasvirlash” deb tushunadi. Multimedia dasturlari darsda taqdim etilgan materialni vizualizatsiya qilish effektini ya- ratish imkonini beradi, uni ba’zan odatiy usullar bilan amalga oshirish mumkin emas.¹
Multimedia texnologiyalari o‘quv jarayonini boyitadi, o‘quv ma’lumotlarini idrok etish jarayonida talabalardan ma’lumot olish uchun sensorli kanallarning ko‘pchiligini jalb qilgan holda o‘rganishni yana- da samarali qilish imkonini beradi.
A.Demga ko‘ra, “foydalanuvchiga ekrandagi tasvir mazmunini – uning shakli, o‘lchami va rangini dinamik nazorat qilish imkoniyatini beruvchi interaktiv kompyuter grafikasini yaratish sohasidagi texnik yutuqlar alohida ahamiyatga ega”.²
A.V.Solovov “interfaollik nafaqat ma’lumotni passiv idrok etish, balki o‘rganilayotgan obyektlar yoki jarayonlarning multimedia modellarining xususiyatlarini faol o‘rganish uchun imkoniyatlar beradi”. Uning fikricha, interaktivlik “multimediyaga kognitiv xususiyat beradi, o‘quv ishlariga o‘yin va tadqiqot komponentlarini kiritadi, tabiiy ravishda talabalarni o‘rganilayotgan obyektlar va jarayonlarning xususi- yatlarini chuqur va har tomonlama tahlil qilishga undaydi”.³
Kompyuter o‘rganilayotgan obyekt yoki hodisaning asosiy qonuniyatlarini ajratib olish, uning tuzi- lishi va detallarini ko‘rib chiqish imkonini beradi. Obyektni tasvirlashning turli shakllari talabaning ilti- mosiga ko‘ra ham, dastur buyrug‘iga ko‘ra ham bir-birini almashtirib, bir vaqtning o‘zida majoziy, ana- litik, lingvistik tasvirlardan foydalanishi mumkin. Bu o‘rganish vazifalariga ko‘ra, o‘rganilayotgan obyekt haqidagi ma’lumotlarni qanday qilib ixchamlashtirish va uni kengaytirish imkonini beradi. Kompyuter to- monidan taqlid qilingan jarayonlar shakl va mazmun jihatidan xilma-xil bo‘lishi mumkin. Axborot-kom- munikatsiya texnologiyalari vizual idrok etish imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradi.⁴
Kompyuterda vizuallashtirishning yuqoridagi afzalliklariga qaramay, undan foydalanish jarayonida talabalar turli xil muammolarga duch kelishadi:

1. 
   Bitta fan doirasida o‘rganilgan barcha mavzularni qamrab oladigan vizuallashtirishning to‘liq to‘plami mavjud emas. O‘qituvchi o‘z fanini turli mualliflar tomonidan yaratilgan vizual materiallardan foydalangan holda loyihalashtirishi kerak.
   

¹ Тураев С.Ж. Повышение качества профессиональной деятельности студентов с привлечением к научному проекту. XII Международной научно-практической конференции «Инновации в технологиях и образова- нии», 21‒22 марта 2019 г., филиал КузГТУ в г. Белово, 2019, ч. 4, c. 240 ‒ 241.
²Xolmatov T.X., Toylaqov N.I. Amaliy matematika, dasturlash va kompyuterning dasturiy ta’minoti. O‘quv qo‘l- lanma, Toshkent, 2000.
³ Xolmatov T.X., Toylaqov N.I. Amaliy matematika, dasturlash va kompyuterning dasturiy ta’minoti. O‘quv qo‘l- lanma, Toshkent, 2000.
⁴ Тураев С.Ж. Повышение качества профессиональной деятельности студентов с привлечением к научному проекту. XII Международной научно-практической конференции «Инновации в технологиях и образова- нии», 21‒22 марта 2019 г., филиал КузГТУ в г. Белово, 2019, ч. 4, c. 240 ‒ 241.

2. 
   Yetkazib berilayotgan asbob-uskunalar (interfaol doska, proyektor, kompyuter va boshqalar) va dasturiy ta’minotlardan talab darajasida foydalanilmayapti.
   

Birinchi navbatda, o‘qituvchilar tarkibining vizuallashtirishya va uni taqdim etishning texnik vosi- talarini yaratish uchun kompyuterda vizuallashtirish texnologiyalarini qo‘llash bo‘yicha tayyorgarlik da- rajasining etarli emasligi bilan bog‘liq. “Hozirgi davr o‘qituvchilarning texnik vositalar va texnologiyalar- dan foydalanishda qiyinchiliklarga duch kelmasliklari uchun ulardan foydalanishni o‘rganishlari zarurati bilan tavsiflanadi”. Shu bilan birga, barcha fan o‘qituvchilari kompyuterda vizuallashtirish texnologiyala- ri imkoniyatlaridan foydalanishlari, «informatika o‘qituvchisi kompyuterdan foydalanishni biladigan ya- gona shaxs bo‘lmasligi kerak».¹

3. 
   Kompyuterda vizuallashtirish texnologiyasidan foydalanish uchun ko‘p sonli axborot dasturiy ta’minot va apparat vositalari mavjud. O‘qituvchiga o‘quv jarayonida foydalanish uchun keraklisini tanla- shi qiyin.
   

O‘qituvchilar ta’limda multimediyadan tekin foydalanishga tayyor emas, ularda pedagogik maq- sadlarni amalga oshirish uchun multimedia vositalarini oqilona tanlash, multimedia imkoniyatlari va ular- ni rivojlantirishning hozirgi tendensiyalari haqida bilim yetishmaydi.²

4. 
   Muayyan yo‘nalishdagi uslubiy ko‘rgazmali materialning yetarli emasligi, shuningdek, pedago- gik xodimlarning texnik vositalardan foydalangan holda mustaqil ravishda yaratish va taqdim etishga tay- yor emasligi.
   

Y.A.Bondarenkoning so‘zlariga ko‘ra “Yangi texnologiyani “yuklash” uchun uslubiy materialning etishmasligi haqiqatga aylanmoqda. O‘qituvchilar, metodistlar, turli ilmiy bo‘limlar mutaxassislari dastu- riy mahsulotlar va o‘quv videoyozuvlari uchun ssenariylarni ishlab chiqadilar. Ko‘pincha, bu mahalliy fan va amaliyotda to‘plangan ijobiy va salbiy tajribani hisobga olmasdan amalga oshiriladi».³
V.M.Konstantinovning fikricha, “ta’lim muassasasini o‘quv jihozlari bilan ta’minlash va original o‘quv qurollarini yaratish o‘rtasidagi farq o‘sishda davom etmoqda”.⁴
Shunday qilib, vizuallashtirishning didaktik tamoyilini ishlab chiqish sifatida o‘quv ma’lumotlarini kompyuterda vizuallashtirishning ahamiyati informatika o‘qituvchilarini ta’lim jarayonida tegishli tex- nologiyalardan foydalanishga maqsadli tayyorlashni taqozo etadi.