O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`limvazirligi

 
Ilk o‘spirin va kasb tanlash 
Endigina usib kelayotgan ilk uspirinlik yoshidagi ukuvchilar kasbga kanday yondashadilar? Bu 
muammo kupchilikni kiziktiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma’lumki, odatda ilk uspirinlik 

---

44 
yoshidagi util-kizlar xayotda mustakil kadam tashlash tugrisida anik, asosli fikr bildirishga kiynaladilar. 
Shu sababli kasb tanlash davrida okilona va tugri yul tutishni bilmay dovdirab Koladilar yoki tavakkaliga 
ish kuradilar. Uzlarining imko-niyatlarini xisobga olib xarakat kilishga ojiz buladilar. Natijada noxush 
kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik xolatlari vujudga keladi. Ukuvchilarning ba’zilari kasb tanlashda 
yakkrl kuzga tashlanib turgan namunalarga taklid kiladilar. Bunda uz atrof-laridagi yakin kishilarni 
nazarda tutadilar, ularning yulidan borishni muljallaydilar. Kuzatishlarimizning birida F. ismli ilk uspirin 
(akademik litsey ukuvchisi) uz kelajagi xakida kuyidagi fikrlarni bildirdi: "Extimol, kishlok xujalik tex-
nikumiga ukishga kirarman. U menga tanish. Unda akamlar ukiganlar. Balki jamoa xujaligida kolib 
ishlarman. Ukituvchi bulish orzum Xam bor. Chunki pedagogika institutida togamlar ta’lim olmok-dalar..." 
Ukuvchining bu muloxazasini taxdil kilishning xojati yuk, chunki unda biror maksadga yunalgan g‘oya 
mavjud emas. 
O`quvchilar kollejda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, xar kaysi ilk uspirin fizika yoki matematika 
bilan tanishadilar.Birok, ularning xammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni 
xoxlayvermaydi. Unda yer kurrasi urganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzok, 
kit’alar dunyo xalkdari tarixi va san’ati buyicha bilimlar beriladi. Ammo barcha ukuvchilar sayyoh bulishni 
istamaydi. Fan asoslari ukuvchilarga keng kulamda ma’lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bulib, 
uspirinlar olingan bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bulish uchun amaliy axamiyatini 
anglab olishi keraq 
O`quvchilarda biror ukuv faniga ishtiyok natijasida ularda xar xil kasblarga kizikish vujudga keladi. 
Tanlangan kayebni uzlashtirish bilan boglik, fanga kizikish xam ortadi. Natijada tugarak mashgulotlarga va 
fakultativ kurelarga kuchish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan unumli foydalanish 
maqsadga muvofikdir. 
Akademik litsey va kollej ukuvchilarini kizik,ishlari, mayllari, intilishlari, kobiliyatlari, iste’dodlari 
asosida tanlagan kasblariga tugri yunaltirish uspirinlar uchun katta xayotiy masaladir. Kasb tanlash 
jarayonida ilk uspirinlarga ukituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik, uz kasbining ustalari, murabbiylar aloxida 
e’tibor berishlari keraq Kup hollarda ular kattalarning maslaxat va tavsiyalarini xisobga olgan holda kat’iy 
bir karorga kelishlari mumkin, chunki ular uz xoxishlarini xar tomonlama asoslab bera oladilar. 
V.A.Krutetskiyning ma’lumotlariga qaraganda, pedagogika instituta talabalarining yarmi ukituvchilik 
kasbini yoktirib ukishga kirgan. Ularning kolgan kismi esa institutga tasodifan kirib kolgan. Birok bu oliy 
ukuv yurtiga uz xoxishi bilan kirgan talabalar orasida xam xdr xil muloxazalar mavjud. Pedagog kasbini 
yoktirib ukishga kirgan talabalarning chorak kismi fakat olgan bilimlarini boshkalarga urgatish maksadini 
bildirgan bulsalar, yana shuncha ilk uspirinlar institutda ukitilayotgan biror fanni sevganlari uchun ukishga 
kirganini aytgan. Talabalarning beshdan bir kismi bolalarni chin kungildan yaxshi kurgani uchun 
ukituvchilik kasbini tanlagan. 
Akademik litsey va kollejni bitirgunicha xamma ukuvchilar kasbini kat’iy tanlaydi, deyish mumkin 
emas. Ularning aksariyati uzi kelajakda kim bulishini tasavvur xam kila olmaydi va kelajak rejasini xam 
tuzmaydi. Ilk uspirinlarning kupchiligi ta’lim muassasini tugatgandan sung oliy ukuv yurtida xam ukish 
tugrisida gapiradilar, bu xakda orzu kiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya’ni uzining asosiy maksadiga 
erisha olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu-umidlarim barbod buldi, deb uilaydilar, 
ba’zilari kelgusi yilda ukishga kirishga umid boglaydilar. Kasb-xunarga xar xil munosabatlar xosil 
bulishining asosiy sababi maktabda ukish davrida kasb tanlash buyicha turli xil niyatlar paydo bulishidir. 
V.A.Krutetskiy ilk uspirinlarda uchraydigan motivlardan kuyidagilarni aloxida ifodalaydi: a) biror 
ukuv faniga kizikish; b) vatanga foyda keltirish istagi (uziga xos psixologik xususiyat va kobiliyatni xisobga 
olmagan holda); v) shaxsiy krbiliyatini rukach Kilish; g) oilaviy an’analarga rioya etish (vorislik); d) 
dustlari va urtokdariga er!ashish; ye) ish joyi yoki ukuv yurtining uyiga yakinligi; yo) moddiy ta’minlanish; 
j) ukuv yurti kurinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi. 
Shuningdek, boshka turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilliga, maksadi, 
unga intilishi, kasb tugrisidagi ma’lumoti, uzining sixat-salomatligi, asab sistemasining va 
temperamentining xususiyati va xrkazolar ham bulishi mumkin.Ilk uspirinlarda kasblar xakida yakdol 
tasavvur bulmasligi sababli, ular kuprokxatoga yul kuyadilar. Tanlangan yokitanlanishi zarur bulgan kasb 
kanday shaxsiy fazilatlarni talab kilishini tushunib yetmaydilar. Uz kobiliyatlarini okilona baholay 
olmasliklari tufayli u yoki bu kayebni egallash uchun kanchalik tez va anik harakat kila olishlarini, bu ishga 
moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. 
Birok hozir mazkur kutsgilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. 
Buning uchun kuyidagi pedagogik-psixologik omillarga alohida e’tibor berish maksadga muvofikdir: 1) 
kasblarni urganish usullarini ishlab chikish, ularni tasniflash va lunda kilib ifodalash; 2) ukituvchining 
kasblar buyicha tashvikot ishlari olib borishi, ukuvchilarga kasblar yuzasidan maslaxatlar berishi ilk 
uspirin va uning ota-onasi bilan birga kasbga yunaltirish tadbirlarini kurib chikishi; 3) ularni kayebning 
asosiy turlari bilan tanishtirish; 4) mexnat ta’limi darelarida ukuvchilarni kasbga tayyorlash va kizikish 
uygotish; 5) psixodiaptostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tatbik kilishga moslashtirilgan 

---

45 
turlarini ishlab chikish; 6) joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb 
tanlash targiboti yuzasidan ilk uspirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb kllish va psixologik jixatdan 
tayyorlash. 
Tadkikotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yunal-tirishning usul va usuliyatlari ishlab 
chikilgan. Kasblarni xususiyatlariga karab tasniflash va ularni ma’lum tartibga solib ifodalab berishga 
erishilgan. Bu borada YE.A. Klimovning sxemasi aloxida axamiyatga ega. U kuyidagi kasb turlarini tavsiya 
kiladi: 
Polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agronom, urmonchi 
bionika mutaxassisligi "inson — tabiat". 
Chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radiotexnik, muxandis 
texnika mutaxassisligi "inson — texnika". 
Ofitsiang, sotuvchi, xamshira, ukituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi 
sotsionomika mutaxassisligi "inson — inson". 
Buyokchi, 
nusxa 
kuchiruvchi, 
musikachi, 
badiiy 
bezovchi 
yoki 
pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom — artonomika mutaxassisligi "inson — badiiy obraz". 
Oddiyrok ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat kilishga, texnikaga xizmat kilishga, insonga xizmat 
kilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doyr kasblarga ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar 
tasnifida ularning kupchiligi ifodalanmagan. Ana shu guruxdarga unlab yondosh kasb-xunarlarni kiritish 
mumkin. Kasb tanlashga yullash va kasblarni tartab kilish usullaridan biri — kursatmali vositalar, ya’ni 
fotostendlardan, kitoblar kurgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining maxsulidan, 
nakkoshlik va texnika tugaragi ishlaridan foydala-nishdir. Bundan tashkari, muzeylarga ekskursiya 
uyushtirish orkali Xam ayrim kasblarga kizikish uygotish mumkin.Loritilgan muloxazalardan kurinib 
turibdiki, kasb-xunar tugrisida axborotlar, maslaxatlar berishning uzi ongli ravishda kasb tanlash uchun 
yetarli emas.»Shunga kura, ilk uspirin ukuvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni mustakil bilim 
olishga urgatish ularga uzlarini muayyan faoliyatda sinab kurish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga 
yunaltirishning boshka yul va vositalarini xam kidirish va kullash keraq 
Mexnat psixologiyasining mugaxassislari kasbga yunaltirishning boshkacha usullarini: barcha 
fanlarni ukitishning politexnik jixatini chukurlashtirishni; tabiiy-matematik fanlarda atrofdagi ishlab 
chikarishdan obyekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni ukitishda ulkashunoslik 
materiallarini kullab ukuvchilarning kasbga kizikishini oshirish, mexnatga ishtiyek uygotishni; darslarda 
kasblar xakida axborotlar berib borishni; mexnat soxalari bilan ukuvchilarning mustakil tanishishi uchun 
sharoit yaratishni tavsiya etmokdalar. 
Kishlok sharoitida kasb tanlash buyicha kushimcha imkoniyatlar xam mavjud. Chunonchi, yezda 
ukuvchilarni ishlab chikarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mexnatga ularni kiziktirish, 
mexnat nashidasidan baxramand etish, ularda mamnuniyat xissini tarkib toptirish, ularda rejali mexnat 
kilish kunikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas’uliyat xissini tarkib toptirish lozim. Ilk uspirinlarni 
mexnatga tayyorlanishga ragbatlantirishii malaka darajasini berish bilan yakunlash ma’kul. Ishlab 
chikarish mavsumida ukuvchilar brigadalarini tuzishda ularning yosh xususiyatlari, kizikishlari va aqliy 
kamolotini xisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mexnat va kasbga psixologik tayyorgarlik boskichi 
buladi. Ukuvchilar uzining kaysi kasb-xunarga yarokdiligi yoki yaroksizligini amaliy ishlarda sinab 
kuradilar va uzlariga ishonch xosil kiladilar 
Kasb tanlashda ilk uspirin yigit-kizlarda kator maksadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maksad 
— bosh maksad deb ataladi va u umumxalk mexnatiga uz ulushini kusha olamanmi, kanday inson bulib 
yetishaman, xayot va faoliyati ideallarim nimalar bulishi lozim, degan fikrlardan iborat buladi. Yakin va 
yakkol maksad — dastlabki faoliyat soxasi, mutaxassislikni kanday va kayerda egallash, ukishni tugatgach, 
dastlabki mexnat faoliyati kaysi lavozimdan boshlanishi, mexnat maxoratini oshirish istikbollari xakidagi 
muloxazalardan tashkil topadi.
Psixologik nuktai nazardan maksadga erishishning tashki va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashki 
sharoitlarga maksad yulidagi xar xil kiyinchiliklar, karama-karshiliklar, ziddiyatlar, mazkur muassasa yoki 
tashkilotning imkoniyatlari, muayyan subyektga — yosh kasb egasiga kursatishi mumkin bulgan karshiligi 
va xokazolar kiradi. Maksadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning imkoniyatlari, sixat-
salomatligi, aqliy kobiliyati, tirishkrkdigi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-tokati) tanlagan kasbi bricha 
ishlashi uchun zarur fazilatlari va xokazolar kiradi.