|
DVIGATELTURLARI
Dvigatel — biror turdagi energiyani (masalan, suv, shamol energiyasini) mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashina. Tabiiy energetika resurslari (yonilgʻi, suv energiyasi, shamol energiyasi va boshqa) ni toʻgʻridan-toʻgʻri mexanik energiyaga aylantiruvchi dvigatel birlamchi dvigatel deb ataladi (masalan, bugʻ mashinasi, bugʻ turbinasi va boshqa).
Birlamchi dvigatel hosil qilgan energiyani boshqa turga oʻzgartiruvchi dvigatel ikkilamchi dvigatel deb ataladi (masalan, elektr yoki pnevmatik dvigatel). Tabiiy energetika resurelari turiga qarab, issiqlik, gidravlik (suv), shamol va boshqa dvigatellar boʻladi. Issiqlik dvigatel oʻz navbatida bugʻ dvigateli va gaz dvigateliga boʻlinadi.
Gaz dvigatel ichki yonuv dvigateli deb ham ataladi. Issiqlik dvigatel yadro kuch qurilmalarining tarkibiy elementlari sifatida ishlatilishi mumkin. Dvigatel statsionar (muqim), koʻchma va transport xillariga ham ajratiladi. Statsionar dvigatel bir joyga oʻrnatib ishlatiladi. Kuchma va transport dvigatel traktor, avtomobil va samolyotlarga oʻrnatiladi. Dvigatel asosiy ish organi harakati tarziga qarab, porshenli, parrakli (rotorli) va reaktiv xillarga boʻlinadi (qarang Aviatsiya dvigateli, Avtomobil dvigateli, Reaktiv dvigatel).
Markaziy Osiyo, Misr, Xitoy va Hindistonda qadimda ekinlar eng oddiy dvigatel — charxpadaklar yordamida sugʻorilgan. 18-asr oxirida Angliya sanoatida boshlangan yuksalish mashina texnikasining rivojlanishiga sabab boʻldi. Angliyada 1784-yilda J. Uatt ishlab chiqqan issiqlik dvigateli suv nasoslarida keng qoʻllanila boshladi.
I. I. Polzunov 1763-yilda dunyoda birinchi bugʻ ma-shinasini ixtiro qildi. Birinchi ichki yonuv dvigateli loyihasi 1879-yilda tuzildi. Germaniyada 1885-yilda ixtirochilar Daymler va Bens benzin bilan ishlaydigan ixcham ichki yonuv dvigatelini qurdi. 1893-yilda nemis olimi R. Dizel yangi prinsipda ishlaydigan dvigatelni (dizelni) yaratdi. 1911-yilda rus ixtirochisi Y. V. Mamin 18 va 33 kVtli dvigatelni traktorga oʻrnatdi. 1888—89-yillarda rus olimi M. O. Dolivo-Dobrovolskiy 3 fazali asinxron elektr mashinasini yasadi.
20-asr 1-yarmida issiqlik dvigatelining yangi turi 3 — gaz turbinali dvigatel yaratildi. U aviatsiyada eng keng tarqalgan (aviatsiyada ular turboreaktiv dvigatellar deb ataladi).
Gaz-turbinali dvigatellardan issiqlik elektr styalarida elektr generatorlarini harakatlantirishda gaz-turbovozlar, ogʻir kj avtomobillari va boshqa transport vositalarida, kemalar, katerlar va suv osti kemalarida tortuvchi dvigatellar sifatida foydalaniladi.
Rus olimi K. E. Siolkovskiy dunyoda birinchi boʻlib raketa dvigatellarining asosiy elementlarini bayon qildi. Raketa dvigatellari reaktiv dvigatelning bir turi hisoblanadi. Havoreaktiv dvigatellari da yonish kamerasiga yonilgʻidan tashqari havo ham beriladi.
Shu bois ulardan faqat atmosferaning zich qatlamlarida uchishdagina foydalanish mumkin. Raketa dvigatellari ga havo shart emas (yonilgʻining barcha aralashmalari bularning oʻzida mavjud), ular havosiz boʻshliq, yaʼni koinotda bemalol ishlay oladi. Ushbu dvigatellar asosan jangovar raketalarga hamda kosmik kemalarnmt raketa eltuvchilariga oʻrnatiladi. Yuliy Gagarin boshqargan birinchi „Vostok“ kosmik kemasi dvigatelining quvvati 14 million kVt (20 million o. k.) edi. Bugʻ turbinalari yirik elektr stansiyalarining asosiy dvigateli boʻlib qoldi. Masalan, Toshkent GRES ida har qaysisining quvvati 165,000 kVt dan boʻlgan bugʻ turbinalari, Sirdaryo GRESida esa 300,000 kVtli bugʻ turbinalari ishlab turibdi.
To'g'ridan to'g'ri oqimli motorlar ketma-ketlik bilan dala sariqlari tortish dvigatellarining eng qadimgi turi. Ular qo'zg'alish uchun foydali bo'lgan tezlik-moment xarakteristikasini beradi, transport vositasining tezlashishi uchun past tezlikda yuqori momentni ta'minlaydi va tezlik oshgan sayin kamayadi. Dala sargisini bir nechta kranlar bilan tartibga solish orqali tezlikni xarakteristikasi o'zgarishi mumkin, bu esa tezlashtirishni operatorning nisbatan silliq boshqarishiga imkon beradi. Nazoratning keyingi o'lchovi transport vositasida juft motorlar yordamida ta'minlanadi ketma-ket parallel boshqarish; sekin ishlashi yoki og'ir yuklari uchun to'g'ridan-to'g'ri oqim manbaidan tashqari ikkita dvigatel ketma-ket ishlashi mumkin. Qaerda yuqori tezlikni talab qilsa, bu dvigatellarni parallel ravishda boshqarish mumkin, bu esa har birida yuqori voltaj mavjud bo'lishiga imkon beradi va shuning uchun yuqori tezlikka imkon beradi. Temir yo'l tizimining qismlari turli xil voltajlardan foydalanishi mumkin, stantsiyalar o'rtasida uzoq vaqt davomida yuqori kuchlanish va faqat sekinroq ishlash kerak bo'lgan stantsiyalar yaqinidagi past kuchlanish.
DC tizimining bir varianti o'zgaruvchan tok seriyali dvigatel bo'lib, shuningdek universal vosita, aslida bir xil qurilma, lekin ishlaydi o'zgaruvchan tok. Ikkala armatura va maydon oqimi bir vaqtning o'zida teskari bo'lganligi sababli, dvigatelning harakati to'g'ridan-to'g'ri oqim bilan quvvatlanadigan holatga o'xshaydi. Yaxshi ish sharoitlariga erishish uchun tez-tez o'zgaruvchan tok temir yo'llari pastroq oqim bilan ta'minlanadi chastota umumiy yoritish va quvvat uchun ishlatiladigan savdo ta'minotiga qaraganda; maxsus tortish oqimi elektr stantsiyalari ishlatiladi yoki aylanadigan konvertorlar 50 yoki 60 Gts tijorat quvvatini 25 Gts yoki ga aylantirish uchun ishlatiladi16 2⁄3 AC tortish dvigatellari uchun ishlatiladigan chastota chastotasi. O'zgaruvchan tok tizimi elektr energiyasini temir yo'lning uzunligi bo'ylab samarali taqsimlashga imkon beradi va shuningdek, transport vositasida o'chirish moslamalari yordamida tezlikni boshqarishga imkon beradi.
A C induksion motorlar va sinxron motorlar oddiy va past texnik, ammo tortishish dvigatellari uchun belgilangan tezligi xarakteristikasi tufayli murojaat qilish noqulay. O'zgaruvchan tokning induksion dvigateli faqat uning konstruktsiyasi va o'zgaruvchan tok manbai chastotasi bilan aniqlanadigan tor tezlik oralig'ida foydali quvvat ishlab chiqaradi. Ning paydo bo'lishi yarimo'tkazgichlar sig'dirishga imkon yaratdi o'zgaruvchan chastotali haydovchi lokomotivda; bu cho'tkalar va komutatorlar kabi qismlarni kiymasdan keng tezlik, o'zgaruvchan tokni uzatish va mustahkam asenkron motorlarga imkon beradi. Porshenli dvigatellarga nisbatan havo – reaktiv dvigatellarida balandlik va uchish tezligini ortishi bilan tyaga ham ortadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
