O‗zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ta‘limda axborot texnologiyalari kafedrasi

3. Multimedia va distant tizimlari asoslari. 
Shuni aytish kerakki, kadrlarni kayta tayerlashda Jaxon Valyuta Fondi, Umumjaxon banki, 
Yevropa Ittifoki komissiyasi kabi nufuzli tashkilotlar katta tajribaga egadirlar. Biz bunga ushbu 
tashkilotlar tomonidan tashkil qilingan semenar va konferensiyalarning ishtirokchisi sifatida 
yana bir bor ishonch xosil kildik. Avvalambor, o‗quv jarayonida zamonaviy kompyuter 
texnalogiyalaridan foydalanish taxsinga sazovordir. Uz urnida, mulultimedia vositalaridan keng 
foydalanish yulida ayrim obyektiv muammolar xam mavjud. Bo‘lardan eng asosiysi-o‗quvchilar 
uchun kerak bulgan o‗quv materiallarini, konunlarni va boshka kursatmalarni qo‗llanma kilib 
kompyuter dasturlarini ishlab chikarishdir. Ishlab chikarilgan kompyuter dasturlarida multimedia 
elementlarni kullash esa, kompakt disklarni kullashni talab kiladi. Xozirgi kunda bunday 
kurinishdagi kompakt disklarni respublikamizda ishlab chikarish imkoni yukdir. Bo‘lar ma‘lum 
bir mikdordagi mablagni oldindan jalb etishni talab kiladi.
Distant uslubi asosida o‗quvchilarnii o‗qitish xozirgi kunning eng rivojlanib borayetgan 
yunalishlaridan bo‗lib, o‗qituvchi bilan o‗quvchilar ma‘lum bir masofada joylashgan xolda 
ta‘lim berish tizimidir. O‗qituvchi va o‗quvchining ma‘lum bir masofada joylashganligi, 
o‗qituvchining dars jarayonida kompyuterlar, sputnik alokasi, kabel televideniyesikabi vositalar 
asosida o‗quv ishlarini tashkil kilishini talab kiladi. Zamonaviy kompyuter texnologiyalarining 
tez rivojlanib borishi, ayniksa, axborotlarni uzatish kanallarining rivojlanishi telekommunikasiya 
soxasiga uziga xos tarixiy uzgarishlar kiritmoqda. Mamlakatimizdagi barcha o‗quv yurtlarini va 
biznes bilan shugullanayetgan kompaniyalarni distant uslubi asosida birlashtirilsa, o‗qitish 
jarayenini va tijorat ishlarini yanada yukoriga olib chikadi.
4. Multimedia va distant tizimlarining xolati va rivojlanish istikbollari. 
Distant uslubi asosida o‗qitish quyidagi texnologiyalarni o‗z ichiga oladi: 
interaktiv texnologiyalar; 
audiokonferensiyalar(audioconferencing); videokonferensiyalar(videoconferencing); 
ish stolidagi videokonferensiyalar(desktor videoconferencing); 
elektron konferensiyalar(e-mail, on-line services); 
ovoz kommunikasiyalari(voice mail); 
ikki tomonlama aloka; virtual borlik(virtual reality); 
Nointeraktiv texnologiyalar; 
bosib chikarilgan materiallar; 
audiokassetalar; videokassetalar; 
bir tomonlama sputnik aloka; 
televizion va radio kursatuvlari; disketa va CD-ROMlar.
Avvalambor, distant uslubi asosida o‗qitish, jugrofiy jixatdan uzokka joylashgan maktablar 
va akademik ta‘lim uchun muljallangan edi. Lekin, zamonaviy axborotlar vatelekommunikasion 
texnologiyalarning rivojlanishi tabiiy ta‘lim-tarbiya jarayenini uzok masofadan turib amalga 
oshirishga yul ochib berdi. Natijada distant uslubi asosida o‗qitish, tez vakt ichida kupgina 
maktablarda, tijoratchilar ichida va ishlab chikarish korxonalarida keng qo‗llanila boshladi va 
o‗qitishda yangi uslublarni kullashga yana bir turtki bo‗ldi. Distant uslubi asosida o‗qitishning 
Xalkaro Kengashining taxlillari shuni kursatmoqdaki, xozirgi kunda jaxonda 10 milliondan ortik 

---

talabalar shu uslub asosida ta‘limolishmoqda. AKShda shu uslub asosida o‗qitish maksadida 
yangi o‗quv markazlari barpo etilmoqda.
Distant uslubining kuyidagi afzalliklari mavjuddir: 
a) o‗qitishning ijodiy muxiti. Mavjud kupgina uslublar asosida o‗qituvchi ilm tolibini 
o‗qitadi, o‗quvchi esa fakat berilgan materialni o‗qiydi. Taklif kilinayetgan distant metodi 
asosida esa o‗quvchilarning uzlari kompyuterlar asosida axborotlar bankidan kerak bulgan 
ma‘lumotlarni kidirib topadi va albatta uzlarining tajribalarini boshkalar bilan elektron 
tarmoqlari asosida almashadi. Bu esa o‗quvchilarni boshkalar bilan yaxshi mulokatda bo‗lishini 
ta‘minlaydi va uz urnida bunday mexnat ta‘lim olishni ragbatlantiradi.
b) mustakil ta‘lim olishning imkoniyati borligi. Distant uslubi asosida ta‘lim berish-
boshlangich, urta, universitet, sirtki-kechki va malaka oshirish boskichlarini uz ichiga oladi. 
Tayergarligi xar xil darajadagi inspektorlar uzlarining shaxsiy dars jadvallari asosida ishlashlari 
mumkin va uzining darajasidagi talabalar bilan mulokatda bo‗lishi mumkin.
v) ish joyidagi katta uzgarishlar. Distant uslubi asosida ta‘lim berish turi millionlab 
insonlarga, xammadan xam ishlab chikarishdan ajralmasdan ta‘lim olayetganlar uchun, kulay 
sharoit yaratib beradi. Bunday uslub asosida o‗qitish kadrlarni tayerlashda judayam katta rol 
uynamoqda, ya‘ni jugrofiy va moliyaviy kiyinchiliklarsiz uzining ishlab turgan urnida ilm olishi 
mumkindir.
g) o‗qitish va ta‘lim olishning yangi va unumli vositasi. statistik ma‘lumotlar shuni 
kursatmoqdaki, distant uslubi asosida ta‘lim berish, ishlab chikarishdan ajralgan xolda ukish kabi 
unimlidir. Bundan tashkari, distant uslubi asosida ta‘lim olish universitet tomonidan kuyilgan 
chegaradan xam chetga chikib ketadi. Bunday asosda ta‘lim olayetgan talabalar yeki 
o‗qituvchilarning boshkalardan ustunligi - ularningeng yaxshi sifatli materiallar va o‗qituvchilar 
bilan ta‘minlanishidir. Ta‘lim berish va boshkarish uslubiyatiga asoslangan xolda, o‗qituvchi 
auditoriyada o‗qitish shartlaridan xoli bo‗lishikerakdir. Distant uslubi asosida o‗qitishning o‗quv 
koidalaridan kelib chiksak, solik inspektorlari INTERNET turi orqali jaxon buyicha sayexat 
kilishlari mumkin. Shu bilan birga, ta‘lim berish uslubining uzgarishi bilan uning shakllari xam 
uzgarishi shartdir. 
. 
Multimedia (multimedia — ko‘p muxitlilik) vositalari bu 
apparat va dasturlar to‘plani bo‘lib, u insonga o‘zi uchun 
tabiiy bo‘lgan juda turli-tuman muxitlarni: tovush, video, 
grafika, matnlar, animatsiya va b. ishlatgan holda kompyuter 
bilan 
muloqat 
qilish 
imkonini 
beradi. 
Multimedia 
foydalanuvchiga fantastik dunyoni (virtual haqiqiy) yaratishda 
juda 
ajoyib 
imkoniyatlarni 
yaratib 
beradi, 
bunda 
foydalanuvchi chekkadagi sust kuzatuvchi rolini bajarmasdan, 
balki u erda avj olayotgan xodisalarda faol ishtirok еtadi 
Shu bilan birga muloqat foydalanuvchi uchun odatlangan tilda 
— birinchi navbatda tovushli va videoobrazlar tilida bo‘lib o‘tadi. 
Multimedia vositalariga

quyidagilar kiradi:
ma‘lumotlarni audio — (nutqli) va videokiritish va chiqarish qurilmalari;
yuqori sifatli tovushli (sound) va video — (video) platalar, videoqamrash platalari (video 
grabber), ular videomagnitofondan yoki videokameradan tasvirni oladi va uni shaxsiy 
kompyuterga kiritadi;
yuqori sifatli kuchaytirgichli, tovush kolonkali, katta videoеkranli akustik va videoqabul 
qiladigan tizimlar, hozirdayok keng tarqalgan skanerlar (chunki ular kompyuterga bosma 
matnlarni va rasmlarni avtomatik kiritish imkonini beradi); yuqori sifatli printerlar va plotterlar. 
Multimedia vositalariga yuqori ishonch bilan ko‘pincha tovushli va videoma‘lumotlarni 
yozish uchun ishlatiladigan optik va raqamli videodisklardagi katta sig‘imli tashqi еslab qolish 
qurilmalarini ham kiritish mumkin. Ixcham (komikroprotsessorlar) disklarning (CD) narxi ular 
ommaviy ko‘paytirilganda yuqori еmas, ularning katta sig‘imi (650 Mbayt va undan yuqori), 
yuqori ishonchliligi va ko‘pga chidamliligini hisobga olinsa, CD da ma‘lumotlarni saqlash narxi 

---

foydalanuvchi uchun magnit disklarga qaraganda beqiyos pastdir. Bu shunga olib keldiki, juda 
turli-tuman vazifali ko‘pchilik dasturli vositalar aynan D da etkazib berilmoqda. Ixcham 
disklarda xorijda keng ko‘lamdagi qiymatlar bazasi, butun boshli kutubxonalar shaxsiy 
kompyuter еtilmoqda; CD da suratlar, ma‘lumotnomalar, еnciklopediyalar, umumiy ta‘lim va 
maxsus fanlar bo‘yicha ta‘lim beruvchi va rivojlantiradigan dasturlar taqdim еtilgan. 
CD lar, masalan, chet tillar, yo‘l harakati qoidalari, buxgalteriya hisoboti, umumiy 
qonunchilik va xususan, soliq qonunchiligini o‘rganishda keng ishlatilmoqda va bo‘larning 
hammasi matnlar va rasmlar, nutqli ma‘lumotlar va multiplikaciyalar, musiqalar va videolar bilan 
ilova qilinmoqda. Sof maishiy jihatdan CD ni audio va videoyozuvlarni saqlash uchun ishlatish 
mumkin, ya‘ni pleyerli audiokasseta va videokasseta o‘rnida ishlatish mumkin. Albatga bu erda 
CD da saqlanadigan katta miqdordagi kompyuter o‘yinlari to‘g‘risida ham еslatib o‘tish kerak. 
Shunday qilib, CD-ROM (va yana kelajakdagi raqamli DVD videodisklari) funkcional 
vazifalari bo‘yicha ham ixcham disklarga yozilgan ma‘lumotlarni еshitib ko‘rish muxiti bo‘yicha 
ham turli-tuman katta hajmdagi ma‘lumotlarga murojaat qilish uchun katta yo‘l ochib beradi. 
Bu erda aytib o‘tilgan qurilmalarning ba‘zi birlari (CD-ROM, DVD-ROM va RAM, skanerlar) 
oldin ko‘rib chiqilgan. quyida faqatgina kompyuterli audio va videotexnologiyani qo‘llaydigan 
ba‘zi qurilmalarga to‘xtalamiz.