O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

 
Qasidaning yakuniy qismida muxoliflariga bo‘lgan munosabatini aytish bilan o‘zi 
haqida shunday ma’lumot beradi: «Ular (muxoliflar) fan oldida tiz cho‘kmadilar. Va ilmiy 
munozaralarda qatnashmadilar. Hech kim ham (ilmda) men kabi turlicha masalalar ustida 
to‘xtalgan emas. Mabodo meni bilmoqchi ekansan, Sharqda men haqimda hindlardan, /arbda 
mening tortgan. qiyinchiliklarimni bilganlardan so‘ra».  
 
Prof. N.Komilovning  «Beruniy  va badiiy ijod» maqolasida allomaning she’riy asarlarini 
tahlil qilarkan,  undan Yoqut Hamaviy tazkirasiga kirgan quyidagi to‘rtliklarni misol (mazmuni) 
keltiradi: 
 
Mehnatsiz shuhrat qozongan odam 
 
Osoyishtalik, farovonlik soyasida yashaydi. 
 
Yaxshi kiyinadi, rohatda (kun ko‘radi), 
 
Lekin ulug‘lik kiyimida u hamisha yalang‘ochdir. 
 
 
Sen mendan uzoqlashding va mening hayotim  
avvallari yaxshi o‘tgan bo‘lsa, endi qayg‘uli bo‘ladi. 
 
Sening maktubing g‘am-alamdan, har qanday duodan ko‘ra 
 
Meni ming marta yaxshiroq davolaydi. 
 
N.Komilov  M.Salening  «Beruniy  she’rni  ermak  uchun  yozardi»
55
  degan  fikrini  rad  etib 
yozadi:  «Beruniy  arab  she’riyatining  turli  shakllarida,  mavzu  jihatidan  rang-barang  va  manzur 
bo‘larli darajada qalam tebratganini ko‘rsatadi»
56
. 
 
Beruniy  adabiy  merosi  tarkibida  adabiy-nazariy  qarashlar  va  o‘ziga  zamondosh  bo‘lgan 
shoirlar  ijodiga  munosabat  yetakchilik  qiladi.  «al-Javohir»  asari  qimmatbaho  toshlar  va 
ma’danlar  tasnifiga  bag‘ishlangan.  Unda  ayrim  la’l  va  ma’danlar  haqida  ma’lumot  berarkan,  u 
haqda  adiblarningg  fikrlarini  ham  keltiradi.  Masalan,  «Lu’lu’»  bobining  «Gavhar  va  uning 
nomlarining  adiblar  tomonidan  ta’riflanishi»  faslida  adabiyot  masalalariga  to‘xtaladi.  Shoir 
                                                 
53
 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 2-жилд. – Т.: Фан, 1965. - Б.114-124. 
54
 Қаранг: Комилов Н. Беруний ва бадиий ижод. // Ўзбек тили ва адабиёти. – 2005. – 4-сон. –Б.4. 
55
 Салье М. А. Абу Райҳон Беруний. – Т.: 1960. – Б. 79. 
56
 Қаранг: Комилов Н. Беруний ва бадиий ижод. // Ўзбек тили ва адабиёти. – 2005. – 4-сон. – Б.5. 

---

 
322 
qo‘llagan  badiiy  san’atlarning  o‘sha  tasvirdagi  narsa  yoki  hodisaga  mos  kelish-kelmasligini 
sharhlarkan, bir shoirning (mazmuni) 
 
Mening qalbim nozik qomatli, beli niholday harakatlanuvchi jononga qaratilgan, 
 
U qiz husnu jamolda dengiz qirg‘oqqa uloqtirgan gavhardek  
baytidagi tashbeh qo‘llanilishi haqida «Lekin bu o‘xshatish ma’no jihatidan to‘g‘ri emas, chunki 
gavhar  qirg‘oqqa  uning  chig‘anog‘i  o‘lgandan  keyingina  uloqtiriladi.  Bunday  holda  esa  gavhar 
yemirilish  va  o‘zgarishlardan  buzilgan  bo‘ladi»  deb  yozadi.  Shoirning  tashbehi  haqida 
ma’danshunos allomagina bunday nozik kuzatish qilish mumkin. 
Umuman, asarda saksondan ortiq shoir ijodiga murojaat orqali shunday xulosaga keladi: 
«Shoirlar  tabiatdagi  narsa-hodisalarning  hamma  vaqt  zam  aniq  xususiyatlarini  tasvirlashga 
qiziqmaydilar, balki ularni kishilar tasavvuridagi holatiga ko‘ra qalamga oladilar»
57
. Ayni asarda 
johiliya  davri  shoirlari  Qays  ibn  Mulavvah,  Hotam  To’yi,  Ibn  Sa’d  ijodidan  ham  namunalar 
keltirgan. Jumladan, ushbu asarida arab va fors tillarida asarlar yaratgan Hamza Isfahoniy, Abu 
Bakr  ibni  Husayn  Ko‘histoniy,  Abul  Qosim  ibni  Bobak  Jurjoniy,    Mansur  Muvarrid  Forisiy, 
Gadoiriy, Darshor ibni Burd, Abu Mansur Saolibiy, Abubakr Xorazmiy, Xotibiy ibn Nasrovayh 
Samarqandiy v.b. tilga olingan. 
«Hindiston»,  «Saydona»,  «Osoru-l-boqiya»  asarlarida  ham  baddiy  adabiyot  va 
adabiyotshunoslikka doir fikrlar bayon qilingan. 
Beruniyning  Abu  Tammom  (arab  shoiri)  haqidagi  «Abu  Tammom  ash’origa  sharh», 
«Abu  Tammom  ijodida  alif  bilan  tugallanadigan  qofiyali  she’rlar»  kabi  risolalari,  fors  tilidan 
arab  tiliga  tarjima  qilgan  «Qosimu-s-surur  va  Aynu-l-hayot»,  «Hurmuzdiyor  va  Mehryob», 
«Lolmoh va Kiromiduxt», «Vomiq va Uzro», «Bomiyonning ikki sanami», «Nilufar», «Dabistiy 
bilan  Borbahokor  hikoyasi»  kabi  tarjima  asarlari  bizgacha  yetib  kelmagan.  Shu  bilan  birga 
alloma «Panchatantra» («Kalila va Dimna»)ning Abdulloh ibn Muqaffa tomonidan qilingan arab 
tiliga tarjimasidan qoniqmay, uning o‘zi imkoniyat topib asarni arabchaga o‘girishni orzu qilgan. 
  Matn va manbalar: 1. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 1-jild. – T.: Fan,