O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

 
44 
Har bir elementar ip tarkibiga ikki molekula DNK kiradi va ipni uzunasiga 
joylashadi. Bir necha elementar iplardan iborat tutam xromosomani hosil qiladi, 2-4 
xromonema iplari esa xromosomani hosil qiladi. Ba’zi olimlarni fikriga qaraganda 
xromosomada faqat bitta 2 ipli DNK molekulasi bo’ladi. 
g) Хromosomalarning kimyoviy tarkibi.
Хromosomalarning asosiy komponentlar DNK va asosli oqsillar (proteinlar va 
gistonlar) dir DNK ning asosli oqsil bilan kompleksi-dezoksiribonukleoprtein hamma 
xromosomalarning 90% massasini tashkil etadi. DNK ning mikdori har bir tur uchun 
doimiy, RNK va kislotali oqsillarning mikdori esa o’zgaruvchan bo’ladi va 
xromosomolarning tashkil bo’lishida asosiy rol o’ynamaydi. Mineral komponentlardan 
kalsiy, magniy ionlari bo’ladi.
d) Хromosomalar nabori. 
Хromosomalarning kattaligi, birlamchi va ikkilamchi kisilma (peretejka) larni 
joylanishi, yo’ldoshni borligi va urarning shakllarini doimiyligi xromosomalarning 
morfologik induvidualligini belgilaydi. Shularga asoslanib, naborning har qanday
xromosomasini bilish mumkin. 
Diploid nabor shakli va kattaligi jihatidan bir xil xromosomalardan iborat bo’ladi. 
Bunday xromosomalar gomologik xromosomalar deb atalib lotin alifbosini bir xil 
harflari AA yoki boshqa bilan belgilanadi. Хromosomalar sonining doimiyligi va ularni 
morfologik individualligi, individga, turga ba’zan avlodga mansub bo’lgan xromosoma 
nabori tuplamini spetsifikligini ta’minlaydi. 
Хromosoma kompleksi o’xshatish mumkin bo’lgan belgilar yigindisi kariotip deb 
ataladi. Kariotipni sxematik belgisi idiogrammadir. Kariotiplarni turli bo’lishi individ 
yoki turlarni irsiyat jihatidan turliligini ko’rsatadi.
ye) Jinsiy xromosomalar
Juda ko’p ayrim jinsli yuqori hayvonlarning diploid naborida bitta yoki ikkita tok 
xromosomalar bo’ladi. Ular jinsiy xromosomalar deb, qolganlari esa autosomalar deb 
nom olgan. Erkaklarda bitta, urg’ochilarda ikkita jinsiy xromosomalar bo’lgan hollar 
ochilgan. Sut emizuvchilarda, amfibiyalarda, va ko’pchilik xashoratlarda yirik 
xromosoma Х harfi, kichigi esa - U bilan belgilanadi. Urgochilar ikkita bir xil Х 
xromosomalarga ega.
Gametalarning hosil bo’lishida har bir xromosomalar juftidan faqat bittasi yetilgan 
jinsiy hujayraga o’tadi. Shuning uchun ХХ xromosomali urg’ochi individlarda hamma 
gametalar bittadan Х xromosomaga ega. ХU xromosomali erkak individlarda esa ikki xil 
spermatazoidlar hosil bo’ladi. 50 % Х va 50 % U xromosomali Х xromosoma U 
xromosomadan bir necha marta katta bo’lganligi uchun unda DNK ham shuncha marta 
ko’p bo’ladi.
Ba’zi hayvonlarda, aksincha, bir xil tarkibli xromosomalar erkaklarda hosil 
bo’ladi. Bu hollarda jinsiy xromosomalarni W,Z bilan belgilanadi. Bu kapalaklarda, 
kushlarda uchraydi.