O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi xorazm viloyati xalq ta’limi

Jaloliddin Manguberdi davlatining tashkil topishi

Markaziy Osiyoda tashkil topgan Xorazmshoxlar davlati 1017 yilda Maxmud G’aznaviy boshchilik G’azniviylar davlatiga 1044 yildan Saljuqiylar davlatiga qaram bo’ldi. Xorazmning mustaqilligi uchun kurash XII asrning ikkinchi choragidan boshlandi. Bu harakat xorazmshox Otsiz(1127-1156) davrida boshlanib, Alouddin Takash (1172-1200) davrida nihoyasiga yetdi. Takash davrida Xorazm davlati mustaqillikga erishdi, mamlakat xududlari ikki baravar kengaydi. Natijada Old va O’rta Osiyoda yirik va qudratli feodal davlati tashkil topdi. Alouddin Takash vafotidan so’ng taxtga uning ug’li Sulton Muhammad (1200-1220) utirdi. Uning davrida mehnatkash aholining ahvoli og’irlashdi, maxalliy hukumdorlarning talon-tarojlar avjiga chiqdi, tuxtovsiz urushlar halq xo’jaligini xonavayron qildi, mamlakatda ichki ziddiyatlar keskinlashdi. Bu shubxasiz shahar va qishloq mehnatkashlarining xorazmshoxlarga qarshi noroziligini oshirdi. Natijada 1210 yilda Utrorda, 1212 yil Samarqandda yirik halq harakatlari bo’lib o’tdi. Xorazmshoxlar davlatidagi bunday ichki ziddiyatlar, uning sharqdagi dushmani mo’ng’ullarga ayni muddat edi. Mo’ng’ullar XII asrda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda Markaziy Osiyoda eng qoloq aholi edi. Ular asosan chorvachilik bilan shug’ullanuvchi ko’chmanchi aholi edi. XII asrdan boshlab ularning hayotida urug’chilik munosabatlari yemirilib, sinfiy tabaqalanish boshlanadi. XII asrning oxiridan boshlab hozirgi Mug’iliston xududida bir-biri bilan kelisha olmaydigan tatar, nayman, merket kabi o’nlab qabilalar yashab kelishgan, ammo ular bilan hamjins bo’lgan turklar bir-necha asrlar mobaynida G’arbiy Osiyoning hayotiga kuchli ta’sir ko’rsatib kelgan.

«Mug’ul» atamasi etnik mazmundan ko’ra, siyosiy mazmunga ega. Halq o’zining ko’p sonli qabilalari nomi bilan «tatar» deb atar edi. Shu sababli bu halqlar tarixda «mongolo-tatarlar» deb yuritilgan. XII asrning oxiri va XIII asr boshlarida mung’ul urug’ boshliqlari orasidan ichki kurashlarda Timuchin degan kishi g’olib chiqadi. 1204-1205 Mug’ilistondagi ko’chmanchi qabilalarni birlashtirib, markazlashgan davlat tuzadi. 1206 yilda Timuchin Onon daryosi bo’yida o’ziga buysundirilgan mo’ng’ul urug’ va qabila boshliqlarini quriltoyini chaqiradi. Unda Timuchinga “Chingiz”- beg’ubor, toza, musaffo, baquvvat laqabi beriladi. U o’z davlatini kuchaytirib, uning barqarorligini mustaxkamlash maqsadida kuchli armiya tuzishga kirishadi. Jangchilar zarur qurollar bilan (o’q-yoy, sadoq, nayza, qilich, qalqon) qurollantirildi. Ushbu quriltoyda qo’llanma sifatida Chingizxon mamlakatni boshqarishda “Yoso” nomi bilan mashhur bo’lgan o’z qonunlaridan foydalanishni taklif etadi. Bu qonunlar M.Ivanovning “Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur”, nomli kitobida bayon qilingan. Unda aytilishicha jinoyatchilar, o’g’rilar qattiq jazolangan. Agarda kimda kim ot, tuya o’g’irlasa o’lim jazosiga, o’g’rilik miqdori kichikroq bo’lsa 7-700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan. Mug’ullarda o’tkir spirtli ichimliklar ichish 1 oyda 3 marta ruxsat berilgan. Qonunlarda tabiat, uning muhofazasi, hayvonat dunyosiga ham e’tibor berilgan. Mart va oktyabr oylarida cho’lda yashovchi kiyik, yovvoyi echki, ko’lon, qo’yon va parrandalarni ovlash man etilgan. Qonunda suv nihoyatda e’zozlangan. Uni isrof qilgan kishi jazolangan. Qonunda ayollarni muhofaza etuvchi maxsus bo’limlar bo’lgan. Chingizxon soldatining markazi qoraqurum bo’lib, markazlashgan davlatni boshqarish uchun savodli kishilar kerak edi. Ular savodli uyg’urlardan hamda Mug’iliston bilan qadimdan savdo aloqasi bo’lgan musulmon savdogarlardan o’rganishgan. Chingizxon markazlashgan davlat tuzgach o’z hududini kengaytirishga e’tibor berib 1206 yilda naymanlarni, 1207-1208 yillarda enasoy havzasi, so’ng Yettisuv viloyatining shimoliy qismini, uyg’urlarni buysuntirdi. 1211-1214 yillarda u Xitoyga yurish qildi. 1215 yilda Shimoliy Xitoyning markazi Chjundu (Pekin) shahrini egalladi. U yerdan katta boylik, cho’rilar, harbiy qurol yasaydigan, ularni ishlata biladigan moxir hunarmandlarni olib ketdi.

Chingizxon Xitoyni bosib olgach, o’z madaniyati, boyligi, buyukligi bilan shuxrat qozongan – Xorazmshoxlar davlatiga yo’l ochildi. Chingizxon 1218-1219 yillarda sharqiy Turkiston va Yettisuv viloyatlarini deyarli talofatsiz egalladi. Endi uning chegaralari Sulton Muxammad Xorazmshox saltanatini chegarasiga tutashib ketgan edi. Shraqning bu ikki buyuk davlati bir-birini kuch qudratini, harbiy ma’lumotlar to’plash uchun elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ygan. Bunday ishni amalga oshirishda Chingizxon o’z huzuridagi musulmon savdogarlardan xususan Mahmud Yalovachdan, Sulton Muhammad esa Bohovuddin G’oziy boshchiliq elchilardan foydalangan. Ikki o’rtada elchilik munosabatlari qariyib ikki yil davom etgan. Elchilar har ikki tomondan ham yaxshi kutib olingan. Ularga va mamlakat hukumdorlariga qimmatbaho savdo salomlar berilgan. Bu orada ikki mamlakat bir-biri haqida qimmatli ma’lumotlarni to’plashga erishgan. Bu haqda XIII asr muallifi Nasaviy yozib qoldirgan.

Xorazmshoxlar davlatidagi bunday og’ir siyosiy vaziyatdan Chingizxon xabardor edi. Ichki nizo boshboshdoqlik va aholining noroziligi kuchayib, mamlakat siyosiy hayoti inqirozga yuz tutgan bir paytda Xorazmshoxlar davlati ko’chmanchi Mung’ul qabilalarining bosqiniga duchor bo’ldi.

2. «O’tror voqeasi» va Chingizxon elchisi Ibn Kafroj Bug’roning o’ldirilishi Chingizxonning Movarounnahrga bostirib kirishi uchun bohona bo’ldi. Chingizxonning Xorazm ustiga yurish qilishining yana bir sababi Shayx Najmiddin Kubroning muruti shayx Majiddin Bog’dodiyning Xorazmshoxning onasi tomonidan qastdan o’ldirilishi bo’ldi¹[1]. Bu hujum shunchaki tartibsiz bosqin bo’lmay, avvaldan rejalashtirilgan vaxshiyona hujum edi. Unga Chingizxon katta ahamiyat berib puxta tayyorgarlik ko’rgan edi. Urush boshlanishida Xorazmshox qo’shinlari Mo’ng’ullardikiga nisbatan ko’p sonli edi. Ammo armiyani bir joyda to’plashdan qo’rqqan Sulton Muhammad uni tarqoq holda jangga tayyorladi, jang boshlanganda esa mudofaa taktikasini qo’llaydi. Bu Muhammadning jangdagi eng katta xatosi edi. U xatto sarkarda Shohobudin Xivakiyning «dushmanni o’zini o’nglab olmasdan to’satdan zarba berish kerak» - degan fikrini ham inobatga olmadi. Oqibatda 615(1218 y) mung’ul jahongiri o’z o’g’illari Chig’atoy, O’qtoy va Jo’ji bilan birga 200 000 qo’shin bilan Xorazmshox ustiga yurish boshladi²[2]. Bu yurishda unga Uyg’ur xoni Edikut va Olmaliq hukumdori Sig’noq ham xamroh bo’ldi. Ular Farg’onadan o’tib O’tror ustiga yurish boshlaydi. Shu yerda Chingizxon armiyani to’rt qismga bo’ladi: 1. Chig’atoy va O’qtoy rahbarligidagi armiya O’trorni qamal qilib turish uchun qoldiriladi. 2. Jo’ji boshchiliq armiya Sirdaryo etagiga yuborilib Sig’noq, O’zgan, Jand, Yangikent shaharlarini bosib olish buyuriladi. 3. Besh ming kishilik armiyaga Oloqno’yon va Sintubuqa nomlarida sarkardalar Sirdaryoning o’ng sohili va Binkentni bosib olish uchun yuborildi. 4. Chingizxonning o’zi muntazam askarlari bilan O’rta Osiyoning markazi – Buxoroga qarshi harakat boshlaydi. O’tror chegara qal’a bo’lib, uning noibi Inalxon qo’lida 50000 otliq qo’shin bor edi. Qal’ani mudofa qilish uchun Qoracha Hojib qo’mondonligida yana 10000 kishilik qo’shin keladi. Juvoyning ma’lumotlariga qaraganda shahardagi musulmonlar Mo’ng’ullar xujumidan sarosimaga tushadi. Shahar 5 oy davomida mudofaada bo’ladi. Ammo kuchlar nisbatan teng bo’lmaganligi sababli shahar taslim bo’ladi, Inalxon asir tushadi, O’qtoy uning quloqlariga kumush eritilib qo’yib Samarqanddagi Ko’ksaroy maydonida o’ldiriladi. Chingizxon o’zining asosiy kuchlarini Buxoroga tashlaydi. Ular Sirdaryoning janubida joylashgan Zarinuq va Nur qal’asini jangsiz ishg’ol qiladi. Shu sababli mo’ng’ullar bu shaharga «Qutlug’ baliq» deb nom beradi.