O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

3
– stator chulg‗ami, 
4
– rotor, 
5
– rotor chulg‗ami, 
6
– kontakt halqalar, 
7
– 
cho‗tkalar; 
b
– prinsipial sxemasi 
2.13.
 
ASINXRON MASHINANING SINXRON UZATMA 
SISTEMASIDA ISHLATILISHI 
 
Avtomatika qurilmalarida ba‘zan bir-biridan uzoqda joylashgan va o‗zaro 
mexannkaviy bog‗lanmagan mexanizmlarning vallarini bir vaqtda (sinxron) 
aylantirish yoki ma‘lum burchakka burish zarur bo‗lib qoladi. Bu protsessni 
amalga oshirish uchun sinxron uzatma ishlatiladi, unda mexanizmlarning vallari 
orasidagi mexanikaviy bog‗lanish elektr bog‗lanishgaalmashtirilgan bo‗ladi. 
Bunday sinxron uzatmaning asosiy elementlari selsinlardir.
Selsin ikkita chulg‗amdan: birinchisibir fazali birlamchiyoki 
qo‘zg‘atish
chulg‗ami va ikkinchisi yulduz usulida ulanganuch fazali 
sinxronlovchi
chulg‗amdan iborat.
Selsinlar bir va uch fazali bo‗ladi. Uch fazali selsinning tuzilishi faza rotorli 
asinxron dvigatelning tuzilishi kabi bo‗ladi. Ular elektr vali sistemalarida 
ishlatiladi. Avtomatika sistemalarida esa bir fazali selsinlar ishlatiladi. 
Sinxronlovchi chulg‗am statorda, qo‗zg‗atish chulg‗ami esa odatda rotorda 
joylashgan bo‗ladi. 

---

108 
Bir fazali selsin ham kam quvvatli asinxron mashinasi kabi tuzi-lishga ega. 
Ular ayon va noayon qutbli bo‗ladilar. 
Selsinlar asosan indikator va transformator rejimlarida ishlaydi. 
Indikator rejimida (2.26-rasm) selsin-priyomnikning rotori bosh o‗q
01
ga 
ulangan bo‗ladi. Bunda datchik D ning va priyomnik P ning qo‗zg‗atish 
chulg‗amlari umumiyo‗zgaruvchan tok tarmog‗iga, sinxronlash chulg‗amlari esa 
bog‗lovchi liniya orqali o‗zaro ulanadi. Agar D va P rotorlari holatlariorasida 
nomuvofiqlik sodir bo‗lsa, unda sinxronlovchi chulg‗amlardan toklar o‗tib, ular 
qo‗zg‗atish oqimi bilan ta‘sirlashib qarama-qarshi yo‗nalgan sinxronlovchi 
momentlarni hosil qiladi va natijada nomuvofiqlik burchagi 0 ga teng bo‗ladi.
Eng oddiy sinxron uzatmada ikkita selsin: selsin–datchik va selsin 
priyomnik bo‗ladi (2.26–rasm). Selsinlarning qo‗zg‗atish chulg‗amlari U
1
kuchlanishga ulanganida har qaysi selsinda pulslanuvchi magnitaviy okim F 
byjudga keladi. 
Bu oqim datchikning sinxronlash chulg‗amida EYK 
E
D
hosil qiladi. Oqim 
Ф
am
priyomnikning sinxronlash chulgamida EYK 
E
P
hosil qiladi. 
E
D
va 
E
P
EYKlar 
sinxronlash zanjirida bir–biriga qarshi yo‗nalgan. 
Agar priyomnik rotorining statoriga nisbatan egallagan holati datchik 
rotorning o‗z statoriga nisbatan holati kabi bo‗lsa 
E
D
va 
E
P
EYK larning qiymati 
bir–biriga teng bo‗ladi. Bu holda sinxronlash zanjirnda EYK lar yig‗indisi nolga 
teng va sinxron uzatma muvozanat holatida bo‗ladi. 
Agar selsin–datchikning rotori biror α
D
burchakka burilsa, u holda 
sinxronlash zanjirida EYK 
E
D
ning qiymati o‗zgaradi, 
E
D
va 
E
P
ning tengligi 
buzilib, sinxronlash zanjirida natijaviy EYK xosil bo‗ladi: 
̇ ̇
̇
(2.17) 
bu EYK sinxronlash tokini byjudga keltiradi: 
I
c
=ΔE/(Z
D
+Z
P
+Z
L
) (2.18) 
Bunda 
Z
D
, Z
P
, Z
L
– datchik, priyomnik sinxronlash chulg‗amlarining hamda 
liniya simlarining qarshiligi. 

---

109 
Datchikning sinxronlash toki qo‗zg‗atish magnitaviy oqimi bnlan o‗zaro 
ta‘sir etadi va datchik rotorida shu rotorning burilishiga qarshi yo‗nalgan, ya‘ni 
teskari ta‘sir etuvchi elektromagnitaviy moment hosil qiladi. Bu momentni datchik 
rotorini berilgan α
D 
burchakka buradigan mexanizmi bo‗tadi. 
Priyomnikning sinxronlash toki ham qo‗zg‗atish magnitaviy oqimi bilan 
o‗zaro ta‘sir etadi va datchik rotorining burilish tomoniga yo‗nalgan 
elektromagnitaviy moment hosil qiladi. Sinxronlovchi moment deyiladigan bu 
moment ta‘sirida priyomnik rotori buriladi.