|
(simple
sentence)
va qo‟shma gaplarga
(composite sentence)
bo‟linadi. Soda gaplar
tarkibiga ko‟ra ikki tarkibli
(two-member sentence)
va bir tarkibli
(one-member)
gaplarga bo‟linadi. Ikki tarkibli gaplar ham ikkiga bo‟linadi: a) soda yig‟iq
(simple
11
M.Y.Blokh. A Course in Theoritical English Grammar,-Moscow,1983,p251
.
39
unextended)
; b) soda yoyiq
(simple extended)
. Ikki tarkibli gaplar gap
bo‟laklarining ishtirokiga ko‟ra to‟liq
(complete)
va to‟liqsiz gaplarga
(incomplete)
bo‟linadi.
Ikki tarkibli to‟liq gaplarda gap bo‟laklari ishtirok etsa, ikki tarkibli
to‟liqsiz gaplarda esa ulardan birortasi yoki bir nechtasi eksplisit tarzda
ifodalanmaydi.
Ifodalanmagan
sintaktik
birliklarni
matn
yoki
vaziyat
asosida
transformatsiya-eksplikatsiya yordamida tiklash mumkin. Bir tarkibli gaplarda esa
gap bo‟laklarini aniqlab bo‟lmaydi. Ular bir necha turlardan tashkil topadi:
nominativ,vokativ emotive va
yes
-tasdiq rozilik,
no
-inkor, norozilik ma‟no
ottenkalarini ifodalovchi so‟z-gaplardan iborat. Ushbu gaplarga keyinchalik yana
to‟xtalib o‟tamiz.
Qo‟shma gaplar
(composite)
ham o‟z navbatida ikki turga bo‟linadi: a)
mustaqil qo‟shma gap
(the compound sentence)
, b) ergashgan qo‟shma gap
(the
complex sentence)
.
Bir tarkibli gaplarning ifodalanish usullari ham tillarda turlicha
tasniflanadi. V.V.Babayseva, L.Yu.Maksimovlar bir tarkibli gaplarni rus tili
misolida semantik va struktur jihatdan quyidagi turlarga ajratadi:
1.
Определено – личные
(Люблю грозу в начале мая);
2.
Неопределено – личные
( В нашем поселке построили новую
школу);
3.
Обобщенно личные
(слезами горю непоможещь);
4.
Безличные
(светает, мне холодно, Ветра нет);
5.
Инфинитивные
(тучам солнца не скрыть, войне мир
непобедить);
6.
Номинативные
(зима; Вот и зима; Зима!);
7.
Вокативные
(предложения – обрашение)
(Сов.рус.яз.М.1981.92).
A.P.Mordvilka ham bir tarkibli gaplarni 7 turga ajratadi, ammo u vokativ
gaplarni kiritmasdan so‟z – gaplarni, ya‟ni
да, нет, конечно, несомненно
kabilarni kiritadi [Сов.рус.яз.T.1977.57].
40
Bir tarkibli gaplar o‟zbek tili misolida esa rus tilidagidek 6 guruhga
bo‟linadi:
1.
Shaxsi noma‟lum gaplar
(pulini o’g’irlab quyishdi);
2.
Shaxsi umumlashgan gaplar
(Safarga bamaylixotir xozirlanildi)
(Yomon bilan yo’ldosh bo’lma, nodon bilan sirdosh bo’lma);
3.
Shaxssiz gaplar
( Tong otdi, yorug’ tushdi);
4.
Indikativ gaplar
( Bu qanday aqlsizlik! Mardikor olish.);
5.
Nominativ gaplar
( Qanday go’zal! Mana O’sarjonning dalasi);
6.
So‟z gaplar
( Ha, Shunday, Xo’p, Yo’q, Nahot, Oh, Voydod!, Ura!)
12
XIX asrlarda chop etilgan ingliz tili grammatikalarga e‟tibor berilsa, ularda
faqat atov gap
( Nominal sentence)
tan olingan.
13
Boshqa grammatika kitoblarida
esa gaplar 4 guruhga ajratilgan:
1.
Atov gaplar
( What a beautiful night! Such character! Such sense!);
2.
Yes
va
No
bilan ifodalangan bir tarkibli gaplar;
3.
Modal so‟zlar yordamida ifodalangan bir tarkibli gaplar
( Of course,
certainly);
4.
Undov so‟zlar yordamida ifodalangan bir tarkibli gaplar
(Well!, Oh!,
My goodness!, My God!).
Umuman olganda, ingliz tili misolida G.S.Litvishenko,
14
O.G.Vetrova
15
va
A.P.Afanasevlarning
16
monografik ishlarida ta‟kidlashicha “ ….. barcha undov
so‟zlar, modal so‟zlar, vokativ birliklar,
Yes
va
No
kabilar nutq materiali
hisoblanib, ularda predikativlik, modallik, prosodika kabi xususiyatlar mavjud
bo‟lib, bir tarkibli gaplar deb tan olinadi”. Ularni tarkibiga ko‟ra ikkiga bo‟lish
mumkin:
a) bir tarkibli yig‟iq; b) bir tarkibli yoyiq gaplar.
12
O’zbek tili grammatikasi, 2-tom. Toshkent, 1976.185-196.
13
Л.П.Винокурова. Грамматика английского языка. Москва, 1954.233
.
14
“Одноядерные эмотивные предложиния в современном английском языке” (Лекция., ЛГПИ им.
А.Н.Герцена. Ленинград 1972)
15
“ Вокативные синтаксические единицы в современном английском языке.” (Ленинград 1980),
16
“ Выражение подтверждения и отрицания и ответных репликах в современном английском языке”
(Английская филология, Краснодар. 1967)
41
Demak ingliz tilida uchraydigan bir tarkibli gaplar o‟zbek va rus tillaridagi
bir tarkibli gaplarning turlaridan farq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
