O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
3.5-расм. Қуѐш спектрида энергиянинг 
тўлқин узунликлар бўйича тақсимланиш графиги 
Тўлқин узунлиги 0,29 мк дан қисқа бўлган қуѐш нурларини 
атмосферанинг юқори қатламларидаги озон ютгани учун Ерга 
етиб келмайди. Атмосферанинг Ерни ортиқча исиб ва совиб 
кетишдан сақлаши ҳаммамизга маълум. Бундай «парник эф-
фекти» ни яратишда атмосферанинг таркибидаги карбонат 
ангидриднинг роли катта. Бу газ тўлқин узунлиги 1,46 мк гача 
нурларни яхши ўтказиб, тўлқин узунлиги катта бўлган нурлар-
ни эса ўтказмайди. Бошқача айтганда, қуѐш радиациясининг 
тегишли қисмини Ерга яхши ўтказиб, Ернинг исиши туфайли 
чиқарадиган узун тўлқинларни атмосферадан ташқарига ўтказ-
майди. 
Умумлаштириб айтганда, атмосфера кундуз куни қуѐш 
радиациясини Ерга томон бир оз заифлантирган ҳолда ўтказиб, 
Ерни иситади. Кечаси эса Ернинг ортиқча совиб кетишига йўл 
қўймайди. Чунки кечаси Ер чиқарган инфрақизил нурларни 
атмосфера ютади ва яна Ерга томон йўналган инфрақизил 
нурларни ҳосил қилади. Қуѐшнинг горизонтдан баландлиги 
ошиши билан қуѐш радиациясининг спектрал таркиби ҳам 
ўзгара боради. Буни қуйидаги мисолда кўрсатиб ўтамиз.

---

158 
1. Қуѐш зенитда бўлганида қуѐш энергиясининг 50 фоизини 
инфрақизил нурларга, 46 фоизини кўринадиган нурларга, 4 
фоизинигина ультрабинафша нурларга тўғри келади.
2. Қуѐшнинг горизонтга нисбатан баландлиги 30
0 
бўлганда 
қуѐш нури энергиясининг 53 фоизи инфрақизил нурларга, 44 
фоизи кўринадиган нурларга, 3 фойизи ультра бинафша 
нурларга тўғри келади. 
3. Қуѐш баландлиги 0,5
0 
га тенг бўлганда қуѐш нур 
энергиясининг 72 фоизи инфрақизил нурларга, 28 фоизи 
кўринадиган нурларга тўғри келади. 
Ер сирти ѐки предмет юзасига тўғри келадиган қуѐш 
энергиясининг оз ѐки кўплигини белгилашда қуѐш 
радиацияси
интенсивлиги 
тушунчасидан фойдаланилади. 
Қуѐш нурига тик жойлашган 1 см
2
сиртга 1 мин да тушувчи 
қуѐшнинг энергияси 
тўғри
қуѐш радиациясининг интенсивлиги
деб аталади.
Тўғри қуѐш радиациясининг муайян горизонтал ѐки оғма 
сиртга тушиши 
инсоляция
дейилади. Инсоляциянинг катталиги 
муайян сиртга тушувчи нурларнинг тушиш бурчагига ва тўғри 
қуѐш радиациясининг интенсивлигига боғлиқ. Тўғри қуѐш 
радиациясининг қуѐш нурларига тик сиртдаги интенсивлигини 
S
ҳарфи билан, Қуѐш зенитда бўлмаганда тўғри қуѐш 
радиациясининг горизонтал сиртдаги интенсивлигини 
S
’ ҳарфи 
билан белгилаймиз. 
Энди 
S
ва 
S’
орасидаги боғланишни аниқлаймиз. 
Фараз қилайлик, қуѐш нури горизонтал сиртнинг кесими 
АС 
га тенг қисмига тушаѐтган бўлсин (3.6-расм). Қуѐшнинг 
горизонт билан ҳосил қилган бурчакни 
қуѐш баландилиги
деб 
юритилади ва 
h
Θ
билан белгиланади. 3.6-расмдан фойдаланиб 
айта оламизки, қуѐш нурларига тик АВ сиртга муайян вақтда 
қанча нур энергияси тушса, 
АС
сиртга ҳам шунча энергия 
тушади. 
Агар ҳар қайси сиртга муайян вақт давомида тушувчи 
энергияни 
Q
орқали белгиласак, 1 см
2
сиртга нисбатан 
қуйидагиларни ѐза оламиз: 
S
= 
Q/AB
’;
S
’ = 
Q/AC
’ , 
бундан 

---

159 
S
x 
AB 
= 
S
’ x 
AC
’ ѐки
S
’ = 
S 
x 
AB
/
AC
= 
S 
x sin h
Θ 
 S’
=
S
x 
sin
h
Θ
(3.1) 
Бу ифодадан Қуѐшнинг горизонт баландлиги ошган сари 
инсоляция катталигининг орта боришини кўрамиз. 
Горизонтга нисбатан оғма сиртлардаги инсоляцияни ҳам 
юқоридаги сингари аниқлаш мумкин. Масалан, қуѐш нурлари 
горизонт билан бурчак ташкил қилган шарққа томон оғган 
сиртга тушаѐтган бўлсин. Қуѐш нурлари ва оғган сиртга 
ўтказилган нормал орасидаги бурчакни, яъни қуѐш нурининг 
тушиш бурчагини 
i 
билан белгилайлик (3.7-расм).