O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
3.6-расм. Горизонтал сиртдаги инсоляцияни ҳисоблаш. 
Агар 
АС
сиртдаги инсоляцияни 
S
1
деб белгиласак, қуйида-
гини ѐзиш мумкин: 
S
1
=
 S
x 
cos i
(3.2)
Ифода (3.2) дан шуни кўриш мумкинки, оғма сиртдаги ин-
соляция катталиги 
S
1
тўғри қуѐш радиациясининг интенсив-
лигига ва қуѐш нурларининг тушиш бурчаги 
i
га боғлик. 
Ихтиѐрий томонга қаратилган ва исталганча оғма сиртга 
тушадиган тўғри қуѐш радиациясини қуйидаги ифодаси бўйича 
аниклаш мумкин:
S
1
= 
S
[
sin
h
Θ
cos

+ 
cos h
Θ
sin

cos
(
A-a
)],
(3.3) 
бунда: 
h
Θ
– қуѐш баландлиги; 

 
– оғма сиртнинг горизонт билан ҳосил қилган бурчаги; 
А 
– Қуѐш азимути; 

---

160 

– оғма сиртга нормаль бўйича ўтказилган вертикаль 
текислик ва меридиан текислиги орасидаги бурчак. 
Турли томонга қараган қия жойлардаги тупроқ қатламининг 
қизиши ҳам бир хил бўлмайди. Жанубга қараган қия жойдаги 
тупроқ қатламининг ҳарорати бошқа томонларга қараган қия 
жойлардаги тупроқ қатламининг ҳароратидан юқори бўлади. 
 
 
3.7-расм. Қуѐш нурининг тушиш бурчаги 
Шунинг учун турли томонларга қараган қия жойларга 
экинларни экиш вақтининг бошланиши ҳар хил бўлади. Бундан 
ташқари турли хил экинлар учун майдонларни танлашда 
иссиқсевар ўсимликларга жанубга қараган қия жойларни, 
иссиқликни кам талаб қиладиган ўсимликларга эса шимолга 
қараган қия жойларни мўлжаллаш керак. 
Шунга ўхшаш, қуѐш панелларини ўрнатиш ишлари лойи-
ҳасида ҳам уларнинг қиялигини эътиборга олиш зарур.
Тўғри қуѐш радиациясининг интенсивлиги ва инсоляция, 
аксарият, кал/см
2
мин бирлигида, СИ тизимида эса Вт/м
2
да 
ўлчанади. Бу икки бирлик орасидаги муносабат қуйидагича 
бўлади 
2
2
2
4
2
/
698
60
41900
60
10
19
,
4
1
м
Вт
м
вт
с
м
Ж
мин
см
кал





. 
Ер сатҳидан ҳисоблаганда баландлик ортган сари тўғри 
қуѐш радиациясининг интенсивлиги ҳам орта боради, чунки ба-
ландлик ошган сари қуѐш нурларининг атмосферадан ўтадиган 
йўли қисқариб, атмосферанинг қуѐш радиациясини ютишдаги 
ва сочишдаги роли камая боради. Атмосферадан ташқаридаги 
исталган нуқтада қуѐш радиациясининг интенсивлиги бир хил 

---

161 
бўлади. Шунинг учун атмосферадан ташқарида қуѐш радиация-
сининг интенсивлигини қуѐш доимийси деб юритилади. Қуѐш 
доимийсининг қиймати Қуѐш нурланиш қобилиятига боғлиқ. 
Халқаро келишувга мувофиқ қуѐш доимийси катталиги 
қилиб
2
/
1386
98
,
1
2
м
Вт
S
мин
см
кал
o


қабул қилинган. Кейинги йилларда ўтказилган текширувлар 
қуѐш доимийси юқорида кўрсатилган қийматининг катталиги 
етарлича аниқ эмаслигини кўрсатмоқда. Текширувлар шуни 
кўрсатадики, тўғри қуѐш радиациясининг интенсивлиги жой-
нинг денгиз сатҳидан баландлигига, атмосферанинг тиниқли-
гига, булут борлигига, қуѐшнинг горизонтдан баландлигига 
боғлиқ бўлади. 
Қуѐшнинг горизонтдан ва Ер сатҳидан баландликларда 
бўлишида қуѐш нури ўтадиган атмосферанинг оптик массаси 
ўзгарганлигидан тўғри қуѐш радиациясининг спектрал таркиби 
ҳам ўзгара боради. 
Демак, қуѐш горизонтга яқин бўлганда қисқа тўлқин 
узунликдаги нурларгина ер сатҳигача кўпроқ миқдорда етиб 
келади. 
Узун тўлқин узунликдаги нурларнинг энергияси қисқа 
тўлқин узунликдаги нур энергиясидан кичик бўлади. Шунинг 
учун эрталаб ѐки кечга яқин тўғри қуѐш радиациясининг интен-
сивлиги жуда кам бўлади. Бундан ташқари, қуѐш горизонтга 
яқин бўлган ҳолатларда қуѐш нурларининг горизонтал сиртга 
тушиш бурчаги катта бўлгани туфайли инсоляция миқдори ғоят 
оз бўлади.
Қуѐш нурларига тик қўйилган сиртда тўғри қуѐш радиация-
сининг интенсивлиги Қуѐшнинг горизонтдан баландлиги ошган 
сари ортиб боради, куннинг иккинчи яримида эса камаяди. 
Атмосферанинг тиниқлиги кун давомида ўзгариб турганидан 
тўғри қуѐш радиациясининг интенсивлиги туш вақтидаги 
қийматига нисбатан пропорционал равишда ўзгармайди. Қиш 
ойларининг туш вақтларида радиация интенсивлиги ўзининг 
максимал қийматига эришади. Иссиқ ойларда эса туш вақти 

---

162 
яқинлашган сари интенсивлик ортмай қўяди, баъзан туш 
вақтида интенсивлик камайиши ҳам мумкин. 
Бунинг сабаби шуки, йилнинг иссиқ ойларида тушки вақтга 
яқинлашган сари атмосферадаги сув буғлари ва турли хил чанг 
зарраларининг миқдори ошиб кетади. Натижада уларнинг қуѐш 
радиациясини ютиши ва сочиши сабабли Ерга тушадиган қуѐш 
радиацияси камаяди. Бундан ташқари кун давомида тўғри қуѐш 
радиациясининг нурларга тик сиртдаги ва горизонтал сиртдаги 
интенсивликлари ҳам бир - биридан фарқ қилади. 
3.8-расмда Тошкент шаҳридаги тўғри қуѐш радиацияси 
интенсивлигининг қуѐш нурларига тик ва горизонтал қўйилган 
сиртдаги суткалик ўзгаришининг июнь ва январь ойларидаги 
ўртача қийматлари кўрсатилган.
Расмдан шуни кўриш мумкинки, тўғри қуѐш радиация-
сининг горизонтал сиртдаги интенсивлиги тик сиртдагига 
қараганда кам. Бу фарқ айниқса қиш ойларида жуда катта 
бўлади. Ёз ойларида эса Қуѐш осмон сферасида анча баландда 
бўлганидан тўғри қуѐш радиациясининг тик ва горизонтал 
сиртдаги интенсивликлари бир-бирига яқин бўлади. 
Йил давомида қуѐшнинг баландлиги ва унинг узунлиги 
турлича бўлганидан тўғри қўѐш радиацияси ва инсоляция йил 
давомида ўзгариб боради.