O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 
3.3-расм. Қуѐш сиртидаги ҳодисалар. НАСА тасвири. 
Ер ва унинг орбитасини тасаввур қилганимизда, унинг ўз 
ўқи атрофида айланиши жараѐнида ўқнинг орбита текислигига 
ѐки Қуѐшга нисбатан маълум бурчак остида жойлашганини 
кўришимиз мумкин. Ер ўзгармас тезлик билан айланса ҳам, у 
орбитасининг шундай нуқталари (апогей - Қуѐшга нисбатан энг 
узоқ масофа, перигей - Қуѐшга нисбатан энг яқин масофа) 
мавжудки, унда Ернинг айрим қисмлари кўпроқ ѐритилиши, 
ѐки аксинча, камроқ қуѐш нури тушиши мумкин. Чунки Ер ўз 
орбитасида юқоридаги мураккаб жойлашув билан айланишида 
унинг ҳар хил қисмлари сутка давомида Қуѐшга яқинроқ ѐки 
узоқроқ бўлади. Бу эса фасллар алмашинувининг сабабидир. 
Қуѐш осмоннинг ҳар хил жойларида кўринадигандек 
бўлганлиги сабабли Қуѐш қурилмасини қуѐшни «кузатувчи» 
режимида ишлашини, яъни Қуѐш нури қурилмага тушиши 

---

155 
ўзгарганда, қурилмани Қуѐшга нисбатан бир ҳил вазиятда 
бўлишини автоматик равишда таъминлашимиз зарур. 3.4-
расмда ясси коллекторни йилнинг турли вақтларида энергиядан 
самарали фойдаланиш учун Қуѐшнинг вазиятига қараб қандай 
ўрнатиш кераклиги тасвирланган. 
 
3.4-расм. Йилнинг турли вақтларига нисбатан 
Қуѐш вазиятининг ўзгариши. 
Қуѐшнинг сочилма дискидан Ер сиртигача етиб келган қуѐш 
нур энергиясини 
тўғри қуѐш радиацияси
деб аталади. Ер билан 
қуѐш орасидаги масофа жуда катта бўлганлиги сабабли тўғри 
қуѐш радиациясини параллел нурлар дастаси каби қараш 
мумкин. 
Қуѐш радиацияси атмосфера ва булутларда сочилгандан 
кейин ҳаво молекулаларидан, булут ва чанг заррачаларидан 
қайтиб ердаги горизонтал сиртга тушадиган қисми 
сочилган 
қуѐш радиацияси
дейилади. 
Горизонтал сиртга бир вақтда тушувчи тўғри қуѐш радиа-
цияси ва сочилган қуѐш радиацияси биргаликда 
йиғинди қуѐш 
радиацияси
ни ҳосил қилади. 
Радиациясининг спектрал таркибини билишга ҳаракат қи-
лайлик. Қуѐш радициясининг асосий қисмини тўлқин узунлиги 

---

156 
0,29 мк дан 4 мк гача бўлган нурлар ташкил этади. Қуѐш нури 
энергиясининг деярли 99 фоизи юқорида кўрсатилган 
чегаралардаги тўлқин узунликдаги нурларга тўғри келади.
Қуѐш спектрини одатда қуйидаги уч қисмга ажратиб 
ўрганилади:
1. Ультра бинафша нурлар (тўлқин узунлиги 0,29 мк ÷ 0,4 
мк). 
2. Кўринадиган нурлар (0,4 мк ÷ 0,76 мк). 
3. Инфра қизил нурлар (0,76 мк ÷ 4 мк)
Қуѐш нурларниши таркибида учрайдиган радиотўлқинлар 
энергияси жуда кам бўлганлиги учун уларни фақат махсус 
радио қабул қилиш қурилмалари ѐрдамида сезиш мумкин. 
Умуман айтганда, атмосфера ва булутлар биргаликда қуѐш-
дан Ерга тушадиган нур энергиясининг тахминан 15 фоизини 
ютади. 
Атмосферада қуѐш радиациясининг ютилишида атмосфера 
таркибидаги кислород(O
2
), озон (O
3
), карбонат ангидрид(СО
2
), 
сув буғи (Н
2
О) ва бошқа турли чанг зарралари асосий роль 
ўйнайди. Атмосфера таркибидаги газлар турли тўлқин узунлик-
даги нурларни танлаб ютиш қобилиятига эга бўлганлиги 
туфайли, уларнинг ҳар бири қуѐш радиациясининг айрим 
қисмларинигина заифлантиради. Масалан, кислород молеку-
лалари спектрининг қисқа тўлқин узунликли қисмини яхши 
ютади. СО
2
молекулалари эса бунинг аксинча, инфрақизил 
нурларни ютиб, ультрабинафша ва кўринадиган нурларни 
ўтказади. Шунингдек, озон молекулалари ультрабинафша 
нурларни, сув буғи эса кўринадиган ва инфрақизил нурларни 
яхши ютади. Қуѐш спектрида энергиянинг тўлқин узунликлар 
бўйича тақсимланиш графиги 3.5-расмда кўрсатилган: 
Расмдан қуѐш спектридаги энергия тақсимоти атмосфера 
ташқарисида ва Ер сатҳида бир хил бўлмаслиги кўриниб 
турибди. Бунинг сабаби, юқорида кўрсатганимиздек, қуѐш 
нурларининг атмосферани ташкил этувчилар томонидан бир 
хил ютилмаслигидадир. Расмдаги белгиланишлар: 1 - қуѐш 
нури энергиясининг атмосферадан ўтгунга қадар тўлқин 
узунликлар бўйича тақсимланиши; 2-қуѐш нури энергиясининг 

---

157 
атмосферадан ўтгандан кейинги тўлқин узунликлар бўйича 
тақсимланиши.